اول ماه ذی‌القعده، آغازین روز از دهه کرامت و سالروز ولادت بانوی کرامت و مهربانی حضرت فاطمه معصومه(س) است. به همین بهانه با دکتر سید حسن قریشی به گفت‌وگو پرداختیم. او که از تاریخ‌نگاران شهر قم و مؤلف کتاب‌هایی مانند «قم، از ابتدای قاجار تا مشروطه»، «نیم‌نگاهی به تاریخ سیاسی قم»، «آثار تاریخی و فرهنگی قم» و... است به شخصیت والای شفیعۀ روز جزا اشاره کرده و معتقد است هجرت ایشان منشاء برکات بزرگی شده است.

ورود تشیع به قم و گسترش آن

دکتر قریشی در ابتدا با بیان اینکه روند گسترش اسلام در شهر قم پس از فتح آن در سال 23 هجری آغاز شده است، می‌گوید: قم قبل از اسلام بر مذهب زرتشت بود اما پس از آمدن اشعریون و طایفه‌هایی از اعراب مانند بنی غنزه، بنی مذجح و بنی قیس زمینه برای گسترش اسلام فراهم و بعداً گرایش به سمت مذهب اهل بیت(ع) یعنی مذهب شیعه پیدا شد. اشعریون از علما و محدثین بزرگ اسلامی و از صحابه ائمه اطهار(ع) بودند که حضور آن‌ها در قم باعث برکت شد و در قم حکومت 280 ساله‌ای را به وجود آوردند. ساختار حکومتی ایران را عوض کرده و حکومت را در قم و شهرهای اطراف تا نزدیکی طبرستان و قسمت مرکزی گسترش دادند.

او می‌افزاید: از اتفاقات بسیار بزرگ قم ورود حضرت معصومه(س) به آن شهر است. البته قبل از ورود حضرت معصومه(س) به قم اشعریون وارد شده بودند. قم از نظر جغرافیایی شبیه به حجاز و کوفه و چون در مرکز قم و کویر واقع شده بود، دور از دسترس حاکمیت امویان قرار داشت. امویان با شیعیان به شدت در تعارض بودند و این تعارض سبب می‌شد هر مخالف شیعی را سرکوب کنند. حجاج بن یوسف ثقفی در عراق حاکم بود و ایران هم بخشی از عراق بود مخالفین را سرکوب می‌کرد که زندان های سخت حجاج در تاریخ معروف است. در این زمان قیام زیاد و اشعث اتفاق افتاد و اشعریون در این قیام‌ها حضور داشتند. بعد از این قیام‌ها اشعریون مورد تهدید واقع شده، وارد قم شدند و زمینه را برای گسترش تشیع فراهم کردند.

این پژوهشگر تاریخ توضیح می‌دهد: آن‌ها در این منطقه به گسترش حدیث شیعه پرداختند به حدی که حتی مورد توجه ائمه اطهار(ع) به ویژه امام باقر و امام صادق(ع) قرار گرفتند و امام صادق(ع) در روایتی پیش‌بینی کرد که قم مدفن شفیعه شیعیان است و فرمود در شهر قم زنی از فرزندان من رحلت می‌کند که نام او فاطمه دختر موسی بن جعفر علیهما السلام است و تمام شیعیان من که شایسته شفاعت باشند با شفاعت این خانم وارد بهشت می شوند.

حضرت معصومه(س) میهمان 17 روزه شهر قم

دکتر قریشی به دلیل حرکت حضرت معصومه(س) به سمت مرو اشاره کرده و بیان می‌کند: علاقه بین امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) بسیار زیاد بود. حضرت معصومه(س) از جهات گوناگون وابستگی خاصی به برادرش داشت و این سفر نیز به جهت دیدار برادر ترتیب داده شد. حضرت(س) از مدینه به مقصد خراسان حرکت کرد اما به سمت قم کشانده شد. حضرت(س) دو سال قبل از رحلت حرکت خود را آغاز کرد. او سفر خود را از شهر مدینه آغاز نمود. مسیر او تا معدن نقره که محل تلاقی راه بصره، کوفه و مدینه بود و هشتمین منزل راه به حساب می‌آمد با مسیر حرکت امام رضا(ع) مشترک بود. پس از آن حضرت معصومه(س) به قادسیه رفت تا از مسیر کوفه راه را ادامه دهد. حضرت(س) پس از قادسیه، از کوفه، نجف، بغداد و کاظمین عبور کرد. او برای ادامه مسیر تا مرو، باید خود را از بغداد به شهر ری می‌رساند و از آنجا راه شمال را در پیش می‌گرفت و از راه آمل، ساری و… به مرو رفته یا از راه ری، ورامین، خوار و سمنان که راه کویری است به دیدار برادر نایل می‌شد اما این سفر در ساوه ناتمام ماند.

او تشریح می‌کند: زمانی که حضرت معصومه(س) در ساوه بیمار شد و ادامه راه را برای خود غیر ممکن دید، از اطرافیان خود خواست که او را به قم برسانند و در پاسخ علت این درخواست فرمود که از پدرم شنیدم که فرمود: «شهر قم مرکز شیعیان ماست» از اواخر قرن اول هجری تشیع در قم رواج پیدا کرده بود و این شهر از سوی امامان شیعه به عنوان پناهگاه شیعیان محسوب می‌شد و خیل عظیمی از پیروان اهل بیت(ع) را در خود جای داده بود. از جمله این پیروان اهل بیت(ع) خاندان اشعری بودند.

استادیار گروه تاریخ ایران اسلامی پیام نور مرکز قم ادامه می‌دهد: موسی بن خزرج بزرگ خاندان اشعری وقتی از کاروان حضرت معصومه(س) مطلع شد، شتابان همراه عده‌ای از دوستداران اهل بیت(ع) به استقبال کاروان رفت و حضرت را به قم دعوت کرد. آن حضرت(س) 17 یا 19 روز ساکن منزل موسی بن خزرج بود و در این مدت مشغول عبادت و راز و نیاز با پروردگار خود شد تا اینکه چشم از دنیا فرو بست.

برکات حضور حضرت معصومه(س) در قم

نویسنده کتاب آثار تاریخی و فرهنگی قم به برکات حضور حضرت معصومه(س) به قم اشاره کرده و عنوان می‌کند: ورود حضرت معصومعه(س) برکات زیادی برای قم داشت. یکی از برکات این بود که موجب مرکزیت یافتن تشیع امامی شد. قبل از آن شیعیان اشعری بودند ولی آن‌ها منسجم و گسترده نبودند. پس از آن گستردگی به حدی بود که قم در برابر کوفه حرفی برای گفتن داشت و قطب بزرگ حدیثی پس از کوفه شد. آن قدر مرکز تشیع قوی است که دیگر شیعیان برای تثبیت عقیده و اعتقاد خود به قم مراجعه کرده و آثار خود را به علمای این شهر ارائه می‌دادند.

او اضافه می‌کند: حضور حضرت معصومه(س) در قم باعث انتقال علوم و معارف شیعی از دیگر مناطق به قم شده و علمای دیگر که در قم بودند به عنوان وجه الاقمیین یاد کرده و کتب بسیار زیادی در این زمینه توسط علمای قم نوشته می‌شود. قم مرکز محدثین شد. همانطور که اکنون مشاهده می‌شود  از مسجد امام حسن عکسری(ع) تا حرم حضرت معصومه(س) محل دفن محدثین بزرگ شیعه است که تعداد مدفونین به بیش از 700 محدث می‌رسد.

این پژوهشگر دینی خاطر نشان می‌کند: پس از به ولایتعهدی رسیدن امام رضا(ع) علویان و سادات بی‌شماری به شوق دیدار وی راهی سرزمین ایران شدند ولی بعضی در نیمه‌های راه خبر شهادت امام رضا(ع) را شنیدند و به حجاز بازنگشتند و از خوف جان خود در مناطق امن ایران به خصوص شهر قم ساکن شدند. حضور حضرت معصومه(س) سبب شد سادات و امامزادگان بسیاری از فرزندان امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، محمد بن ابوحنیفه، زید(ع)، فرزندان امام صادق(ع)، فرزندان امام جواد(ع) مانند موسی بن مبرقع و دیگران وارد شده و قم محل سادات شود. 444 امامزاده در قم وجود دارد که بیشتر آن‌ها پس از حضرت معصومه(س) وارد قم شدند.

دکتر قریشی به دیگر برکات حضور کریمه اهل بیت(س) در قم اشاره کرده و می‌گوید: وجود حضرت معصومه(س) سبب شروع نهضت مدرسه سازی شد. مدرسه‌‎هایی که مراکز علمی بودند در قم ساخته شدند و مؤلف کتاب النصر به آن‌ها اشاره کرده است. برکت دیگر گسترش حوزه حدیثی است. چنان چه گفته شد قم در زمینه حدیثی بعد از کوفه حرف اول زده و کوفیان کتب حدیثی خود را به قم ارجاع می‌دادند. رشد و گسترش حوزه علمیه یکی دیگر از برکات بزرگ حضور حضرت معصومه(س) است. سنگ بنای مدارس فیضیه و دینی از آن زمان گذاشته شد و امروزه مدارس دینی در کنار حضرت معصومه(س) قرار دارد. ضمن اینکه حضور زائران از شهرهای مختلف موجب وحدت مسلمانان و شیعیان جهان شده است.