سید علی اصغر حسینی به مناسبت روز عرفه اظهار داشت: بسیاری از شیعیان، فقط دعای عرفه امام حسین (ع) را در روز نهم ذیحجه یعنی روز عرفه آن را می خوانند. نزدیکی ایام عرفه با روزهای محرم، باعث شده تا طبق عرف مذهبی جامعه شیعی، متمایل به امام حسین (ع) و هر آنچه که مرتبط با آن حضرت است، شوند و همین موضوع عاملی شده تا ارتباط میان عرفه و سیدالشهدا (ع) بیشتر شناخته شود اما اگر بدانیم که در سخنان و آثار بزرگانی مانند مقام معظم رهبری و آیت الله العظمی عبدالله جوادی آملی، چه نسبتی میان عرفه امام حسین (ع) و دعای عرفه امام سجاد (ع) بیان شده است، بهتر می توان جایگاه این دو دعا و نسبت میان این دو معارف والا را با یکدیگر دانست؛ نسبتی که نباید از آن غفلت کرد تا بایسته ها و دانسته های هر دو معارف را بهتر درک کرد.

نگاهی کوتاه به مضامین دعای عرفه امام حسین (ع)
وی افزود: دعای عرفه امام حسین (ع) در روز عرفه در سرزمین عرفات و در کنار کوه جبل الرحمه در حالت مناجات با خدا بیان شده و توسط ناقلان، نگاشته و نقل شده است. این دعا از مضامین بسیار والایی برخوردار است ولی مهمترین و پرکاربردترین محور مطرح شده در این دعاء، محور خداشناسی است که شامل مولفه های صفات و افعال خدا، احکام الهی، اسماء خدا و شعائر الهی است.

این کارشناس صحیفه سجادیه ادامه داد: سایر محورهای دعا به ترتیب فراوانی شامل انسان شناسی، راهنما شناسی، هستی شناسی و معادشناسی و همچنین محور انسان شناسی شامل نیازهای انسان، ویژگی های انسان، شناخت ابعاد ظاهری و ابعاد معنوی انسان است. همچنین محور راهنماشناسی در این دعا شامل پیامبر شناسی، امام شناسی و قرآن شناسی است و محور هستی شناسی نیز شامل ویژگی های جهان، ویژگی مخلوقات، فرشتگان و پدیده شناسی استخراج شده است.

وی افزود: نگاهی اجمالی به این دعا نشان می دهد که بیشترین موضوعات مطرح شده در این دعا به محورهای خداشناسی، انسان شناسی و راهنماشناسی و زیرشاخه های مرتبط به آن بازمی گردد. موضوعات مرتبط با خداشناسی حدود نیمی از محتوای این دعا را به خود اختصاص داده که شامل مباحثی مانند افعال، صفات، اسماء و احکام خدا است.

به گفته حسینی، انسان شناسی نیز بعد از خداشناسی بیشترین بخش را در دعـای عـرفه به خـود اختصاص داده و شامل مؤلفه هایی چون بررسی جنبه های مادی و ابعاد معنوی انسان، تشریح نیازها و ویژگی های او همچنین درخواست های امام از خدا درباره انسان است که بـه سه بخش نیازهای معنوی، نیازهای مادی و نیازهای روانی قابل تقسیم است.

نگاهی کوتاه به بلندترین دعای صحیفه سجادیه
حسینی گفت: دعای عرفه امام سجاد(ع)، چهل و هفتمین دعای صحیفه سجادیه و بلندترین دعای این کتاب است و برخی آن را مشهور گمنام نامیده اند. اگر چه این کتاب در جوامع شیعی و غیر شیعی، شناخته شده است اما در طول تاریخ، این کتاب و مضامین و معارف بلند آن هیچ گاه مورد توجه جدی قرار نگرفته است.

وی اضافه کرد: محورهای دعای چهل و هفتم، شامل دعاهایی چون خداشناسی، معرفت شناسی ، امام شناسی و انسان شناسی است و سیدالساجدین در این دعای شریف به مناسبت های گوناگون، از برخی از اسمای الهی نام می برد. امام شناسی نیز دومین محور اساسی در دعای عرفه امام سجاد (ع) است و معرفی ویژگی ها و جایگاه امام در نظام خلقت بخش هایی از این دعاست که در واقع کلیدی ترین معارف سیاسی را در زمان حکومت جابر اموی و بعد از واقعه عاشورا، به دینداران شناسانده است.

این کارشناس مذهبی افزود: ویژگی های امام، به عنوان جانشین بر حق رسول خدا (ص) در این دعا این گونه به بیان مختلف تشریح شده تا راه نورانی اهل بیت (ع) بر همگان برای همیشه روشن بماند.

تفسیر دعای عرفه امام حسین (ع)

حسینی ادامه داد: به گمان بسیاری از مورخان، امام سجاد (ع) در هنگام خواندن دعای عرفه در صحرای عرفات در کنار پدر خویش بوده و شاهد این مراسم عرفانی سیاسی بوده است. از سویی باید دانست که در منابع روایی، چهار دعای عرفه از امام سجاد (ع) نقل شده که تنها یک دعای آن، ویژگی بیان، نگارش و گواهی سه معصوم (ع) را در سند خود دارد و این همان دعای عرفه نقل شده در صحیفه سجادیه است.

وی افزود: آیت الله عبدالله جوادی آملی در مورد اهمیت صحیفه سجادیه و نسبت آن با ادعیه اهل بیت (ع)، از جمله مناجات شعبانیه و دعای عرفه امام حسین (ع) معتقد است آنچه در مناجات شعبانیه حضرت امیر (ع) آمده و همچنین در دعای نورانی عرفه امام حسین (ع) آمده، در واقع امام سجاد (ع) به منزله مفسر و شارح این مناجات‌ها و ادعیه، صحیفه سجادیه را سامان بخشید و بسیاری از بیانات نورانی آن حضرت در صحیفه سجادیه به برکت تفسیر و شرح مناجات شعبانیه است و بخشی از ادعیه آن حضرت به منزله تفسیر دعای نورانی عرفه سیدالشهدا (ع) است.

حسینی اضافه کرد: مقام معظم رهبری در تشریح نسبت میان دعای عرفه امام حسین (ع) و امام سجاد (ع) فرمود «من یک وقت این دو دعا را با هم مقایسه می کردم؛ اوّل دعای امام حسین را می خواندم، بعد دعای صحیفه سجّادیه را. مکرّر به نظر من این طور رسیده است که دعای حضرت سجّاد، مثل شرح دعای عرفه است. آن، متن است؛ این، شرح است. آن، اصل است؛ این، فرع است. دعای عرفه، دعای عجیبی است» یا در بیاناتی در جمع فرماندهان سپاه و بسیج فرمود «دعای امام سجّاد (ع) در روز عرفه، مثل شرح دعای امام حسین (ع) است؛ گویی این پسر یک ذیلی، تعلیقی، تبیین و شرحی برای کلمات پدر در ذیل دعا و با زبان دعا نوشته؛ هر کدام یک طعمی دارد.»

صبح عرفه دعای امام سجاد(ع) را بخوانیم و عصر دعای امام حسین(ع)

وی افزود: اما روش مناسب برای خواندن این دو دعا را می توان در کتاب سجاده های سلوک نوشته مرحوم آیت الله محمدتقی مصباح یزدی یافت، ایشان می نویسد «دعای امام زین‌العابدین‌ (ع) در روز عرفه نیز از غرر ادعیه به شمار می‌آید و دارای چنان مضامین عالی و عظمتی است که انسان را مبهوت می‌سازد و آن تعابیر زیبا همراه با ترتیب و نظم خاص، تنها از امام معصوم قابل انشاست. جا دارد که صبح روز عرفه، دعای عرفه امام سجاد (ع) را بخوانیم و عصر عرفه، دعای عرفه امام حسین‌ (ع) را»؛ بدون شک خواندن این دو دعا، با نگاهی به مضامین مشترک هر دو، افق های جدیدی از شاخت خداوند و انسان در پیش چشم همگان روشن می کند.

مهدویت و نقطه کمال سیر انسانی در دعای امام سجاد(ع)

این کارشناس صحیفه سجادیه گفت: عرفه به معنای شناخت است و روز عرفه را باید روز شناخت دانست، روزی که باید در کنار دعا و اعمال مرتبط با آن روز، بیشتر از هر چیز به عنوان روز شناختن و درک کردن و به بیان دینی روز عرفان نامیده شود. دعای عرفه امام سجاد (ع) که به عنوان دعای چهل و هفتم در دعاهای کتاب صحیفه سجادیه آمده، دعایی است که هم باید خواندن آن در روز عرفه در جامعه توسعه یابد و هم معارف آن در جامعه شناخته شود.

وی افزود: معارفی که هم خداوند و نسبت او با انسان را آشکار می کند و هم آینده جهان را به همگان نشان می دهد، نگاهی به گذشته انسان با تاکید بر درخواست عفوها و بیان حاجت ها، همراه با بیان سرنوشت جهان با نگاهی به حکومت ها و حاکمیت ها و در نهایت رساندن انسان به موضوع مهدویت و حاکمیت الهی در دعای عرفه امام سجاد (ع) ترسیم یک مسیر راه برای رساندن آدمی به نقطه کمال سیر انسانی است.

ویژگی های ولی خدا در دعای امام سجاد(ع)
حسینی گفت: در نگاه دینی، حاکمیت تنها در اختیار خداست و تنها اوست که حاکم بر موجودات بوده و تنها حکم و دستور اوست که برای همه انسان ها جاری است، بسیاری از این جملات، معنای قهاریت و غلبه دارد؛ به این معنا که انسان و غیر انسان در هر حالی، هیچ کاری و اقدامی نمی تواند انجام دهد، مگر آنکه به اذن خدا باشد اما معنای دیگر این جملات این است که تنها کسی که انسان باید او را حاکم بر خویش بداند و فقط حاکمیت او را بر زندگی خویش بپذیرد، تنها خداوند است و اگر آدمی، حاکمیت فرامین هر شخص دیگری، مانند نبی یا وصی یا حتی پدر و مادر خویش را بر خویش می پذیرد، تنها به واسطه حق حاکمیت خداوند بر انسان و اذن و اجازه او برای پذیرش فرامین شخص دیگری است.

وی افزود: بنابراین تنها شخصی که ولی خداوند است، حق حاکمیت و ولایت بر انسان را دارد و هرکس به این ولی خدا و اوصاف و ویژگی های او نزدیک تر باشد، او بیشتر از هر کس دیگری این حق را داراست که بر انسان ها، حاکمیت داشته باشد اما این محور اساسی در زندگی انسانی، در زمان امام سجاد (ع) به فراموشی سپرده شد، همانگونه که در هر زمانی ممکن است این فراموشی حاصل شود. امام سجاد (ع) در دعای عرفه خویش، اوصافی را برای شناساندن ولی خدا بیان می کند تا همگان، در همه عصرها بدانند چه کسانی حق حاکمیت دارنند.

این پژوهشگر مذهبی با اشاره به بخش دوم دعای روز عرفه امام سجاد(ع) گفت: زین العابدین(ع) اینگونه به درگاه الهی عرضه می دارد «پروردگارا! بر پاکیزه‌تران از اهل بیت او درود فرست، اهل بیتی که برای اجرای فرمانت انتخاب کردی و آنان را خزانه‌داران دانشت و حافظان دینت و جانشینانت در زمینت و حجّت‌هایت بر بندگانت قرار دادی؛ و آنان را به اراده‌ات، از پلیدی و آلودگی به طور کامل پاک کردی؛ و وجود مبارکشان را وسیله‌ای به سوی خود و راه مستقیمت به جانب بهشتت، قرار دادی.» یا «تو ای خداوند! اهل بیت (ع) را انتخاب کردی، چون پس دیگران حق انتخاب نداری چون حقی بر ولایت و حاکمیت ندارند و آنها را خزانه دار علمت و حافظان دینت و خلفای خودت و حجت بر بندگانت و با اراده خودت آنان را پاک و مطهر قرار دادی تا وسیله حرکت به سوی سعادت و راهنمای انسان به سوی بهشت باشند.»

جهاد تبینن برای تشریح باورهای دینی

وی افزود: حضرت سجاد (ع) هشت بار به صورت مستقیم از ضمیر تو استفاده می کند تا نشان دهد که هر وصفی در مورد اهل بیت (ع) آمده از جانب خدا اعطا شده است و هر کسی که فاقد این اوصاف باشد، حقی بر سرنوشت انسان ها ندارد. بیان این جملات در دوران فشار اموی و بعد از فاجعه کربلا، نمادی از جهاد تبیین برای تشریح حقیقت های دینی و باورهای شیعی در هر عصر و در دوران کنونی غیبت نیز هست و تنها افرادی حق حاکمیت دارند که نسبتی واقعی و حقیقی با اهل بیت (ع) داشته باشند و به صورت نائبان آن حضرات، ولایت بر مردمان را بر عهده بگیرند، ولایتی که در طول هزار و ۲۰۰ سال گذشته، گاه در قامت یک مرجع تقلید و زمانی در هویت یک ولی فقیه خود را نمایان کرد اما مسیر کمال انسان و جهان، هیچ گاه بی نیاز از یک امام نیست، شخصیتی که "انتخاب شده" خداوند برای هدایت آدمیان باشد.

حسینی ادامه داد: ویژگی هایی که در فراز های ۶۰ تا ۶۵ برای شناسناندن امام هر عصر و وظایف انسان نسبت به این امام بیان شده، بی نیاز از هر توضیحی است؛ خدایا! تو در هر زمان، دینت را به وجود امامی یاری دادی، امامی که او را نشانه‌ای برای بندگانت جهت یافتن راه حق و مشعلی فروزان در سرزمین‌هایت برپا داشتی؛ پس از آن‌که رشته ارتباطش را به رشته ارتباط خود پیوند دادی و او را سبب دست‌یابی به خشنودی‌ات قرار دادی و طاعتش را واجب و از نافرمانی‌اش بیم دادی و مردم را به فرمان بردن از دستوراتش و باز ایستادن از نهی‌اش و پیشی نجستن بر حضرتش و پس نماندن از وجود مقدّسش، دستور دادی.

وظایف منتظران ظهور در دعای امام سجاد(ع)

وی افزود:با یک بار بازخوانی این دعا، هم اوصاف امام زمان (عج) و هم وظایف منتظران در دوران غیبت آشکار می شود، منتظرانی که در انتظار خویش صادق و در انجام وظایف خود کوشا هستند تا لایق دعای امام سجاد (ع) باشند که خداوند بر منتظران درود فرستد و کارهای آنها را سامان بخشد! اما انسان منتظر، در زمان غیبت و در همیشه خویش، نباید وظایف خود را فراموش کند. او باید خوب بداند که چه باید بکند و باید تلاش کند تا این دانسته ها را به بهترین روش انجام دهد.

نحوه تعامل با دشمن در دعای عرفه

حسینی گفت: امام سجاد (ع) در بندهای مختلف بخش سوم دعای عرفه از فراز ۱۰۵ به بعد عرضه می دارد «مرا از گرداب های فتنه نجات بده....بین من و دشمنانت که مرا گمراه می کنند، فاصله بیانداز... و از سرزنش دشمنان دور کن، یعنی کاری نکنم که به نفع دشمنانت باشد و موجب شادی او و مذمت او نسبت به خودم شود،..... و مرا ابزار انتقام از دشمنانت قرار بده....و مرا از هر شک و شبهه ای دور کن ...مرا از هر آنچه در دست فاسقان است بی نیاز کن و و مرا پشتیبان ستم‌کاران و دست‌یار و یاور آنان برای نابود کردن قرآنت قرار مده» در واقع آموزش های حضرت برای نحوه تعامل با دشمنان در مسیر راهی است که تنها ابزار تحقق عمومی و همگانی آن در جامعه، تشکیل حکومت اسلامی و مهمترین نیاز آن قدرتمندی براساس موازین دینی و عقلی است.