گذر شش قرن بر احوالات مسجد تاریخی شهرمان، گرد و غبار کهنگی و فرسودگی را بر تن کاشی‌ها و کتیبه‌های قدیمی این مسجد نشانده است. با وجود این، از زیبایی و شکوه این مجموعه کاسته نشده و این تغییرات بر اثر زمان و اتفاقات، چهره تاریخی این بنا را عوض نکرده است، چرا که در این سال‌ها مرمتگران با دقت زیاد، تزئینات داخلی و خارجی آن را به همان سبک عصر تیموری بازسازی کرده‌اند تا همچنان با نگاه کردن به ظرایف هنری آن، معماری آن زمان در نظر ما نمایان شود. مرمت کاشی‌های گنبد که این روزها در حال انجام است، یکی از تازه‌ترینِ آن‌هاست.

در گفت‌گویی با بهزاد نعمتی، پژوهشگر گروه فرهنگ و هنر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس، کتیبه‌ها و تزئینات این مسجد تاریخی را از منظر زیبایی‌شناسی بررسی ‌می‌کنیم.

دست به دست شدن بین معماران و هنرمندان

از قرن‌های دور و از زمانی که پای هنرمندانی ایرانی به حوزه ساخت مساجد باز شده است، همواره هنرهایی چون خوشنویسی، نقاشی، کاشی‌کاری و... بر نمای بیرونی و داخلی این‌بناها نقش بسته تا به آن‌ها رخ زیبایی ببخشد.

در طول این 6قرن، مسجد تاریخی گوهرشاد، رویدادهای پرشماری را به خود دیده و البته در چند مقطع دچار آسیب‌های جزئی شده که این موضوع سبب شده این اثر تاریخی، در دوره‌های مختلف چند باری دستخوش ترمیم و بازسازی شود. تغییراتی که کهن بودن را از دل بیشتر این کاشی‌ها و کتیبه‌ها دور کرده است. هرچند از زیبایی آن چیزی کاسته نشده اما اصالت و قدمت به جز در چند نقطه باقی نمانده است.

دکتر نعمتی توضیحات خود را در این‌باره این‌گونه آغاز می‌کند: «مسجد جامع گوهرشاد از حیث کاشی‌کاری و کتیبه‌نگاری یک نقطه عطف و یک اثر درخشان دوره تیموری و البته هنر اسلامی محسوب می‌شود. هرچند تزئینات مسجد گوهرشاد به سبب فرسودگی‌ها و خرابی‌های فراوان بارها بازسازی شده، منتها از شواهد می‌توان فهمید بنا به شیوه عصر تیموری در ابتدای ساخت بنا از کاشی معرق بر زمینه آجر و سنگ استفاده شده بوده است. مرمت‌کاران هم سعی کرده‌اند به همان شیوه پایبند باشند. بنابراین با همه تغییراتی که صورت گرفته ظاهر کلی تزئینات بنا نمایانگر عصر تیموری است».

یکی از معدود بخش‌هایی که حدود ۶۰۰سال از تغییرات جان سالم به در برده، درگاه شمال غربی مسجد است. تزئینات این درگاه که در قدیم به بازار منتهی بوده به صورت دست نخورده باقی مانده است. این درگاه ایوان کم‌عمقی است که در دوره‌های بعد، سطح آن با یک نیم گنبدی مقرنس با کاشی‌های گوناگون در قاب‌بندی‌هایی ظریف پوشانده شده است.

کاشی معرق با زمینه سنگ و آجر

زیباسازی بنا با کاشی معرق و زمینه آجر نمایانگر تزئینات عصر تیموری است. نعمتی با اشاره به این موضوع درباره هنر کاشی‌کاری به‌کار رفته در مسجد گوهرشاد می‌گوید: «استفاده از این نوع پوشش برای تزئینات مسجد، شیوه‌ای است که در بناهای دیگر دوره تیموری هم به کار رفته است. در حال حاضر این شیوه روی مناره‌های مسجد و ایوان‌های شرقی و غربی پابرجاست. این ترکیب گاهی نیز بر زمینه سنگ اجرا می‌شده، همچنان‌که روی دیوارهای جانبی ایوان مقصوره و برخی از غرفه‌های بالای صحن اجرا شده است. همچنین در این بنا کاشی هفت‌رنگ هم می‌بینیم که در برخی قاب‌ها و کتیبه‌های اسلیمی به کار رفته است. ظاهراً در تعمیرات عصر قاجار تزئینات را با این فن اجرا کرده‌اند اما در بازسازی‌های معاصر در دهه‌های اخیر دوباره از فن کاشی معرق بهره گرفته‌اند».

نقاشی روی گچ دیگر هنر ظریف و قدیمی به کار رفته در مسجد گوهرشاد است. هنری که گاهی نگاه بیننده لابه‌لای خطوط آن گم می‌شود و خیالش به پرواز درمی‌آید. دکتر نعمتی زیبایی این تزئینات را چنین توصیف می‌کند: «تزئینات گنبدخانه مانند کتیبه بالای طاق‌های دو طرف آن، نقوش مقرنس بالای محراب و نقاشی زیر گنبد با فن نقاشی روی گچ اجرا شده است. ظاهراً این نقاشی‌ها آخرین بار در مرمت سال ۱۳۴۰ انجام شده است. نقوش به کار رفته در تزئینات بسیار متنوع است.  فضاهای ایوان‌ها، غرفه‌ها، طاق‌نماها و حاشیه‌های تزئینی با نقوش اسلیمی و خطایی فراوانی تزئین شده است. داخل غرفه‌ها و فضای زیر طاق ایوان‌ها هم گره‌های هندسی متنوع اسلیمی و نقوش اسلیمی و خطایی با کاشی معرق بر زمینه سنگ اجرا شده است».

رسم‌الخط‌های نقش بسته روی کتیبه‌ها

استفاده از کتیبه‌ها در نمای داخلی و خارجی بسیاری از مساجد به عنوان تزئین در دوره‌های مختلف مرسوم بوده است. در مسجد گوهرشاد هم تا چشم کار می‌کند می‌توان مجموعه‌ای از بهترین و زیباترین این آثار را دید. آیات الهی و اسامی ائمه(ع) در رسم‌الخط‌هایی چون کوفی بنایی، ثلث، نستعلیق و... بر در و دیوار گوهرشاد نشسته‌اند.

دکتر نعمتی درباره خطوط به‌کار رفته در کتیبه‌های مسجد توضیح می‌دهد: «کتیبه‌ها عنصر بسیار مهمی در تزئینات مسجد هستند. بخش عمده کتیبه‌های تزئینی درون ایوان‌ها و برخی نقاط صحن، کتیبه‌های کوفی بنایی است که از ترکیب کاشی آجر و گاهی نیز کاشی رنگی ساخته شده است. انواع قالب‌های دیگر کتیبه‌نگاری مانند کتیبه طوماری ثلث دورتادور ایوان و صحن، کتیبه‌های لوحی در ایوان‌ها و کتیبه‌های قاب‌بندی مکرر در بدنه ایوان و غرفه‌ها به کار رفته است. تقریباً تمام این کتیبه‌ها به قلم ثلث است. تنها یک کتیبه کوچک با خط نستعلیق و چند لوح نیز به قلم کوفی نوشته شده است».

در طول این ۶۰۰ بهاری که بر مسجد گوهرشاد گذشته خطاطان و کتیبه‌نگاران مشهور دیگری نیز بر زیبایی گوشه به گوشه این بنا افزوده‌اند. اساتیدی چون محمدرضا امامی کاتب کتیبه‌های بازسازی ۱۰۸۴ تا ۱۰۸۷، محمدحسین شهید مشهدی، عبدالله قوچانی، محمد تعریفی، محمدعلی قرویه‌ تبریزی که اثر هنرمندانه برخی از آن‌ها مربوط به دوره معاصر است.

نعمتی به مرمت برخی کتیبه‌ها و چند خطی شدن آن‌ها اشاره می‌کند: «مرمت در چند دوره و تعمیرات در کتیبه‌ اصلی دورتادور ایوان مقصوره به خوبی مشهود است. میانه کتیبه و بخش مهمی از آن توسط محمدرضا امامی بازنویسی و بازسازی شده و تفاوت آن در ترکیب و کیفیت خط با کتیبه اصلی که به خط بایسنقر میرزا نگاشته شده، بسیار آشکار است. به طوری که این تمایز در ابتدا و انتهای کتیبه در پایه‌های ستون چپ و راست ایوان مقصوره کاملاً دیده می‌شود».