با بررسی شرایط امروزی زندگی بشر و پیشرفت انواع فناوری‌های مربوط به اطلاعات و ارتباطات، دستگاه‌ها و وسایل ارتباطی جدید، تلفن ثابت، اینترنت، ماهواره، رایانه، انواع تلفن همراه، پیامک، فضای مجازی، شبکه‌ها و کانال‌های اجتماعی، کامنت‌ها و پست‌ها و... در مدت چند ثانیه یا حداکثر چند دقیقه می‌توان انواع درخواست‌ها، موضوعات و پیام‌های مورد نظر خود را نه تنها با یک نفر بلکه با یک گروه یا گروه‌های مختلف انسانی در سراسر دنیا مخابره و منتقل کرد.
اما نباید فراموش کنیم «نامه» و «نامه‌نگاری» و ارسال آن به مخاطب مورد نظر از طریق پیک و قاصد و بعدها از طریق «پست»، روزگاری نه چندان دور و از دیرباز یکی از باسابقه‌ترین و کهن‌ترین روش‌های ارتباطی میان افراد و ملل گوناگون بوده است. بهانه پرداختن به این موضوع فرارسیدن مناسبت «۱۷ مهرماه» است که در تقویم تاریخ رسمی کشور به نام «روز جهانی پست» نام‌گذاری شده است. به همین مناسبت به یکی از موضوعات، باورها و آداب باسابقه و جذاب در حرم مطهر رضوی یعنی «عریضه و عریضه‌نویسی» پرداخته‌ایم. موضوعی که در دنیای امروز و با پیشرفت انواع فناوری‌ها و وسایل و روش‌های سریع و پرسرعت ارتباطی الکترونیکی، هنوز هم جایگاه خود را در میان زائران و مجاوران این قطعه از بهشت حفظ کرده و وجود عریضه‌ها، دستخط‌ها، نامه‌ها، یادداشت‌ها و... در میان محتویات نذورات و هدایای داخل ضریح مقدس حرم مطهر امام هشتم(ع) که از سوی زائران و دلدادگان امام رئوف(ع) تقدیم شده و همچنین اظهارات مسئولان سفره نذورات آستان قدس رضوی در مورد این عریضه‌ها، دلیلی بر این مدعاست.
توسل و مدد گرفتن از ضامن «دل‌ها»
شاید برای شما هم اتفاق افتاده باشد که هنگام زیارت مضجع شریف حضرت رضا(ع) متوجه شوید برخی از زائران علاوه بر پول و نذورات خود، نامه و کاغذهایی را هم داخل ضریح مطهر می‌اندازند. نوشتن عریضه و یا عریضه‌نویسی یکی از سنت‌های رایج در میان زائران بارگاه مطهر حضرات معصومین(ع) به ویژه حرم مطهر رضوی بوده است. این‌ها همان نامه‌هایی است که نوشتنش از گذشته دور رسم بوده و حاوی درددل و درخواست‌هایی است که روی کاغذ آمده و به امیدی در ضریح مطهر امام رضا(ع) انداخته شده است. اگر چه همه می‌دانیم برگزیدگان خاص درگاه ربوبی یعنی حضرات معصومین(ع) به خاطر جایگاه والا و رفیعشان و علم و قدرت الهی که پروردگار متعال به آنان عنایت کرده است، از حرف‌های ناگفته و نامه‌های نانوشته ما و از زبان دل و نیت قلبی‌مان آگاه هستند و از هر جای این کره خاکی و زیر آسمان خدا، می‌توان بی‌واسطه و بدون هیچ تشریفاتی با آنان ارتباط گرفت و با وجود مقدس این بزرگواران صحبت کرد، اما برخی از آداب و باورهای قدیمی برای مردم دلگرم‌کننده و امیدبخش است و دوست دارند با دست خود برای امام مهربان و محبوب قلبشان، نامه بنویسند و عرض حال کنند و تمایل دارند نامه خود را داخل ضریح مقدس امام رئوف(ع) بیندازند.
عریضه‌نویسی یک رفتار اجتماعی است
«زهرا فاطمی مقدم» کارشناس مسئول بخش ارزشیابی و پیش آرشیو اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی در تشریح و بیان تاریخچه سنت قدیمی عریضه و عریضه‌نویسی در بارگاه مطهر امام هشتم(ع) به خبرنگار ما می‌گوید: اغلب لغت‌شناسان عریضه را به «عرض حال» و «درخواست نامه» معنی می‌کنند (الرائد، ج۲، ص۱۱۸۳) و برای کلمه «عرض» معانی مختلفی بیان می‌دارند که یکی از آن‌ها، بیان مطلبی از طرف فرد کوچک‌تر به بزرگ‌تر است. بر این اساس معنی به عرض رساندن؛ عبارت از گفتن و بیان کردن مطلبی از طرف کوچک‌تر به بزرگ‌تر است. (فرهنگ معین، ج ۲، ص۲۲۸۸). برای عریضه تعاریف متعددی ارائه شده اما در مجموع عَریضه به معنی شکایت، درخواست، دادخواهی، عرض حال یا نامه‌ای است که به شخصیتی بلندمرتبه می‌نویسند. در حقیقت عریضه‌نویسی به معنی عرض حال کردن به کسی برای چاره‌جویی در کاری است که معمولاً از سوی فردی که در رتبه پایین‌تر قرار دارد به کسی که در رتبه بالاتر قرار دارد انجام می‌شود.
وی معتقد است «عریضه‌نویسی» یک رفتار اجتماعی است که از گذشته‌های دور و در تمامی جوامع رایج بوده و یکی از شیوه‌های خاص توسل و مدد جستن است که در طول تاریخ، در فرهنگ اسلامی و حتی در میان برخی از جوامع گوناگون دیگر دنیا نیز همواره مورد توجه بوده است.
عریضه‌نویسی در آستان قدس رضوی
این دانشجوی دکترای رشته تاریخ دوره انقلاب اسلامی درباره عریضه‌نویسی در آستان قدس رضوی اظهار می‌کند: بر اساس اسناد و مدارک به جای مانده، عریضه‌نویسی و توسل به امام رضا(ع) از گذشته‌های دور و دست‌کم از دوره صفوی (قرن یازدهم هجری قمری) در حرم مطهر رضوی رایج بوده است. البته از این زمان با توجه به خطاب‌های صورت گرفته با دو نوع عریضه‌نویسی مواجه هستیم؛ دسته نخست عرایضی که توسط مردم به داخل ضریح مطهر امام هشتم(ع) انداخته می‌شد و دسته دوم عرایضی که مردم و گاه کارکنان حرم، خطاب به تولیت آستان قدس رضوی برای حل مشکلاتشان می‌نوشتند و آن را تحویل منشیان و افراد مرتبط می‌دادند.
وی ادامه می‌دهد: در مورد عریضه‌هایی که داخل ضریح مقدس رضوی انداخته می‌شد با توجه به عدم نگهداری آن‌ها نمی‌توان مطلب چندانی گفت اما شواهد بسیاری در اجرای این کار از دوره صفوی (قرن یازدهم هجری قمری) به بعد وجود دارد. موضوعی که حتی مورد توجه سیاحان غربی هم قرار گرفته بود، برای نمونه «خانیکوف» سیاح روسی که در قرن نوزدهم میلادی به ایران سفر می‌کند به انداختن عریضه در ضریح مطهر امام رضا(ع) اشاره کرده است.
فاطمی مقدم بیان می‌دارد: در اسناد به جای مانده از ادوار و اعصار گوناگون نیز اشاراتی به این موضوع شده است، برای نمونه در سندی مربوط به سال ۱۳۰۲ هجری قمری و دوره قاجار به آتش گرفتن بخشی از عریضه‌های ضریح مطهر حضرت ثامن‌الائمه(ع) به دلیل افتادن شمع از دست یکی از زائران در میان کاغذها اشاره شده است، به گونه‌ای که در سند شماره ۱۴/۴۲۱۶۷ مربوط به سال ۱۳۰۲ هجری قمری درباره این اتفاق، این گونه آمده است: «عمارات مبارکات، اسباب آستان مقدسه تحویلی کشیک خامس (پنجم) که تحویل کشیک اول گردید، درست و بی‌عیب بود. از دست زواری شمعی افتاده بود، کاغذهای بین ضریحین آتش گرفته، خدام مطلع شده، ساکت نمودند».
این کارشناس مرکز اسناد آستان قدس رضوی یادآور می‌شود: جست‌وجو در این گونه اسناد مشخص می‌کند در دوره‌های مختلف، افرادی در حرم مطهر امام رضا(ع) حضور داشتند که شغلشان «عریضه‌نویس» یا «کاغذنویس» و یا «عریضه تمام‌کن» بوده است که احتمالاً عریضه‌های توسل به امام رضا(ع) و عریضه‌های ارسالی به تولیت آستانه مقدسه را برای زائران می‌نوشتند. این عرایض در زمان غبارروبی ضریح مطهر رضوی جمع‌آوری می‌شدند، اما متأسفانه به دلیل عدم نگهداری این دسته عرایض، محتوای مناسبی از آن‌ها مشخص و معلوم نیست.
وی تأکید می‌کند: در مجموع عریضه‌ها را می‌توان در گروه اسناد تاریخی جای داد زیرا دارای مضامین اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی و بیانگر زندگی روزمره مردم و اجتماع انسانی هر دوره است. همچنین در مواردی گویای اندیشه و ذهنیات مردم هر دوره نیز است.
عریضه‌هایی برای همه «سنین» و برای همه «آرزوها»
در بسیاری از امور و کارهای رایج و متداول در زندگی و در میان افراد گوناگون با تفاوت‌های متصور از سطح معلومات و تحصیلات، جایگاه اجتماعی، شغل‌ها، سمت‌ها و مناصب مختلف و حتی جنسیت (مرد و زن)، رفتارها و برخوردهای گوناگونی می‌بینیم، اما در میان عریضه‌ها و درخواست‌های متعدد و مکرر زائران از حضرات معصومین(ع) از جمله ساحت مقدس امام رضا(ع)، یک موضوع مشترک با همه تفاوت‌های متصور وجود دارد و آن اعتقاد و توسل به مقام و ساحت والای امام هشتم(ع) است که نویسندگان این عریضه‌ها با چنین اعتقادی این عریضه‌ها و نامه‌ها را می‌نگارند.
موضوع دیگر اینکه هیچ محدودیتی نمی‌توان برای آرزوها، حاجات، درخواست‌ها و موضوعات نوشته شده در این عریضه‌ها تصور کرد. آرزوها، حاجات و درخواست‌های اشخاص متفاوت است، بنابراین متن عریضه‌ها نیز شاید با یکدیگر متفاوت باشد.
بر اساس گفته‌های «جوانشیر مختارزاده» ۶۱ ساله و از قدیمی‌ترین کارکنان آستان قدس رضوی و خادم صاحب تجربه و فعال در قسمت «سفره‌خانه نذورات کل» حرم مطهر رضوی، یکی از مکان‌هایی که دارای سابقه طولانی در تشکیلات و اسناد آستان قدس رضوی است، محل «سفره‌خانه نذورات» در حرم مطهر امام رضا(ع) است.
پس از هر غبارروبی مضجع شریف حضرت رضا(ع) و پنجره‌های زیارت شامل پنجره‌های فولاد، طلایی و نقره‌ای موجود در برخی از صحن‌ها و رواق‌های بارگاه مقدس امام هشتم(ع) و صندوق‌های نذورات؛ هدایا و نذورات مردمی مطابق ضوابط و دستورالعمل‌های موجود به محل سفره نذورات منتقل می‌شود. در این مکان توسط گروهی از افراد که مطابق ضوابط اداری و سازمانی مراحل گوناگون گزینش و انتخاب را گذرانده و با نظر و صلاحدید آستان قدس رضوی منتخب می‌شوند، کار تفکیک و جداسازی هدایا و وجوهات مربوط انجام می‌شود. این افراد معمولاً دارای تجربه و سوابق کاری مورد تأیید و مرتبط با این امر بوده و با عشق و علاقه همه روزه مطابق برنامه تنظیمی در محل سفره‌خانه نذورات، حاضر و به خدمت مشغول می‌شوند.
این افراد نسبت به تفکیک و دسته‌بندی هدایا و نذورات جمع‌آوری شده (از جمله وجوه نقد، طلاجات و مسکوکات، ارزهای خارجی، پارچه و البسه، اشیا و هدایای نفیس، دلنوشته‌ها، عریضه‌ها و...) اقدام می‌کنند.
به گفته وی، تفکیک و خواندن مطالب عریضه‌ها و دلنوشته‌های زائران با رعایت کامل حریم شخصی و حفظ حرمت افراد و رعایت رازداری در خواندن مطالب نوشته شده، انجام می‌شود.
نظر شما