روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا و آمریکا در دهه اخیر با فراز و نشیب زیادی مواجه بوده است. صادرات نفت خام به کشورهای اروپایی به شدت از تحریم‌های تجاری و اقتصادی ایران توسط آمریکا، تأثیر گرفت به نحوی که در دو سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۵ به دلیل شروع و تشدید تحریم‌ها، حتی به صفر نیز رسید. همچنین بالا بودن تعرفه‌های گمرکی اتحادیه اروپا، مانعی برای صادرات محصولات غیرنفتی ایران شد. از طرف دیگر، اتحادیه اروپا در واردات بسیاری از محصولات اساسی کشاورزی و دیگر کالاها، به عنوان یک واسطه عمل می‌کند؛ در صورتی‌که بخش قابل توجهی از کالاهای وارداتی ایران از اتحادیه اروپا را می‌توان از دیگر کشورهای جهان وارد کرد.

با این حال بررسی روند صادرات و واردات ایران با کشورهای اتحادیه اروپا، حاکی از آن است که این تجارت دوجانبه طی سال‌های اخیر، محدود به صادرات نفت خام از سوی ایران و واردات ماشین‌آلات و مکمل‌های دارویی و قطعات خودرو بوده است. این در حالی است که کشورهای اروپایی در واردات بخش قابل توجهی از محصولات اساسی کشاورزی و برخی دیگر از کالاهای موردنیاز ایران، نقش واسطه‌ای ایفا می‌کنند.

به علاوه صادرات غیرنفتی ایران نیز منحصر به محصولات کشاورزی و مواد اولیه و خام بوده است و همین مواد اولیه پس از فرآوری، به عنوان کالاهای وارداتی از اتحادیه اروپا، مجدداً وارد کشور می‌شوند. از سوی دیگر، صادرات نفتی ایران نیز همواره متأثر از سیاست بوده است؛ به طوری که با شروع تحریم‌های آمریکا، صادرات نفت به کشورهای اروپایی به شدت پایین آمده، تا جایی که در دو سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۵ هیچ صادرات نفتی به اتحادیه اروپا صورت نگرفت.

در همین رابطه با احمد فیروزی سرپرست اداره کل اروپا و آمریکا سازمان توسعه تجارت ایران به گفت‌وگو نشستیم تا آخرین وضعیت روابط تجاری ایران و دو قاره آمریکا و اروپا را مورد ارزیابی قرار دهیم.

آقای فیروزی لطفاً بفرمائید در حال حاضر رابطه اقتصادی و تجاری ایران (به ویژه از نظر آماری) با قاره‌های اروپا و آمریکا به چه صورتی است؟

چارچوب تعاملی سیاست و اقتصاد و تأثیرپذیری این دو حوزه از یکدیگر، روند کلی اقتصاد به طور عام و تجارت را به طور خاص مشخص می‌کند. روند تجارت ما با دو قاره آمریکا و اروپا نیز از این قاعده مستثنی نیست. وضعیت تجارت ما با قاره آمریکا و اروپا به دو دلیل باید از همدیگر تفکیک شوند؛ دلیل سیاسی و بعد مسافت.

در وجه سیاسی سیاست‌های استکباری و تحریم‌های ظالمانه و غیرقانونی آمریکا فضا را برای شکل‌دهی به روند تجارت امن و پایدار مابین ایران و غرب دچار چالش کرده است. با این وجود مناقشه بر سر برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای منجر به قطع روابط ما با قدرت‌های اقتصادی اروپایی نشده و این کشورها تمایل خود برای تجارت با ایران را همواره حفظ کرده‌اند.

از لحاظ بعد مسافت هم می‌توان گفت نزدیکی قاره اروپا به ما و امکان دسترسی به آن از طریق کریدورهای زمینی وضعیت بسیار متفاوتی را شکل می‌دهد، در مقایسه با قاره آمریکایی که هیچ‌گونه دسترسی زمینی به آن نداریم و تجارت دریایی با آن هم به دلیل زیاد بودن بعد مسافت امر آسانی نیست. همین امر به طور سنتی در گسترش تجارت ما با اروپا و در عین حال ضعف تجارت ما با قاره آمریکا مؤثر است. با این وجود کشورهای آمریکای لاتین در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند و با نگاه جدیدی که دولت سیزدهم به احیای روابط اقتصادی و تجاری با این منطقه دارد، در سازمان توسعه تجارت برنامه‌های مشخصی برای دستیابی به این هدف طراحی شده و در حال اجرا می‌باشد که در ادامه مصاحبه به تفصیل ذکر خواهم کرد.

از نظر آماری، رابطه ما با این مناطق چگونه است؟

از نگاه آماری به طور کلی یک چالش وجود دارد و آن هم کافی نبودن استناد به آمارهای رسمی است. بدیهی است که در شرایط تحریم، حتی در صورت دسترسی، امکان انتشار داده‌های دقیق از حجم تبادلات تجاری به بسیاری از کشورها وجود ندارد؛ به طور مثال حجم عمده‌ای از صادرات ما به کشورهای اروپایی از طریق ترکیه و امارات و عمان و برخی مقاصد دیگر انجام می‌شود پس در آمار تجارت مستقیم ایران و کشور هدف نیز ثبت نمی‌شود. این چالش در خصوص مقاصد صادراتی ما با کشورهای قاره آمریکا از جمله برزیل نیز وجود دارد.

با این توضیح، در ۶ ماهه اول سال ۱۴۰۲ صادرات ما به کشورهای منتخب اروپایی ۳۲۴ میلیون دلار و به قاره آمریکا ۲۹ میلیون دلار بوده است‌ در نیمه نخست امسال صادرات و واردات ما به کشورهای منتخب اروپایی به ترتیب ۳۲۴ میلیون دلار و ۳ میلیارد و ۷۶۰ میلیون دلار و به قاره آمریکا به ترتیب ۲۹ میلیون دلار و ۴۶۷ میلیون دلار بوده است.. در همین بازه زمانی حجم واردات ما از کشورهای منتخب اروپایی ۳ میلیارد و ۷۶۰ میلیون دلار بوده، در حالی که واردات ما در همین بازه زمانی از قاره آمریکا ۴۶۷ میلیون دلار بوده است.

گروه‌های کالایی عمده صادراتی ما به کشورهای منتخب قاره اروپا در ۶ ماه نخست سال ۱۴۰۲ شامل مواد اولیه پلیمری، دارو، گاز LPG، زعفران، فروآلیاژها و گروه‌های کالایی عمده وارداتی از این کشورها نیز شامل سایر ماشین‌آلات و تجهیزات مورد استفاده در خطوط تولید صنعتی، ذرت، دارو، صنایع تبدیلی، تجهیزات پزشکی و دانه روغنی است.

در رابطه با قاره آمریکا نیز، گروه‌های کالایی عمده صادراتی در ۶ ماه نخست سال ۱۴۰۲ شامل خودرو و ماشین آلات، پسته، تجهیزات برقی و مخابراتی و فرش دستباف و گروه‌های کالایی عمده وارداتی نیز شامل صنایع تبدیلی، محصولات حیوانی و صنایع وابسته، ذرت و دارو است.

رایزن بازرگانی و مرکز تجاری در این کشورها داریم؟

در راستای سیاست توسعه روابط تجاری با کشورهای آمریکای لاتین و حوزه دریای کارائیب، از سال ۱۴۰۱ در برزیل، ونزوئلا و نیکاراگوئه مراکز تجاری ایران با مجوز سازمان توسعه تجارت و توسط بخش خصوصی دایر شده است. همچنین به زودی رایزن بازرگانی ایران در برزیل مستقر خواهد شد و کشور بعدی ونزوئلا است که تلاش می‌کنیم در سال ۱۴۰۲ فرآیند انتخاب و اعزام رایزن به این کشور نیز انجام شود.

در حوزه اروپا، سیاست سازمان توسعه همکاری با کشورهایی است که متمایل به همکاری در شرایط فعلی هستند و بر این اساس و با توجه به تقاضای بخش خصوصی، در کشورهای لهستان، مجارستان، بوسنی هرزگوین، نروژ و اسلوونی مراکز تجاری ایران ایجاد شد در کشورهای لهستان، مجارستان، بوسنی هرزگوین، نروژ و اسلوونی مراکز تجاری ایران ایجاد شد ه و در حال فعالیت هستند.

در بخش رایزن بازرگانی نیز به زودی نماینده سازمان در صربستان مستقر خواهد شد و کشورهای هدف بعدی لهستان و مجارستان هستند.

با کدام کشورها در این بخش تجارت آزاد و یا تعرفه ترجیحی داریم و یا خواهیم داشت؟

ما با کشور کوبا موافقت‌نامه تجارت ترجیحی داریم. همچنین سال ۸۳ با ونزوئلا سند موافقت‌نامه تجارت آزاد به امضا طرفین رسیده و در حال مذاکره بر سر ضمائم برای احیای آن هستیم. کشورهای دیگری مانند نیکاراگوئه و برزیل هم در حال بررسی و مذاکره برای انعقاد موافقت‌نامه تجاری هستیم.

در حوزه اروپا ما دارای یک موافقت‌نامه تجارت آزاد با کشور بوسنی هستیم. همچنین اقدامات لازم از جمله اخذ مجوزهای مربوطه به منظور عقد موافقت‌نامه تجارت آزاد میان ایران و صربستان صورت پذیرفته و در مرحله مذاکره است.

امکان برقراری چنین طرح‌هایی در دیگر کشورهای اروپایی و آمریکایی وجود دارد؟

در مورد کشورهای دیگر نیز ما آمادگی همکاری‌های گسترده تجاری را داریم و هیچ گاه از طرف ایران محدودیتی وجود نداشته است.

در صورتی که تجارت آزاد و یا تعرفه ترجیحی به صورت گسترده به کار گرفته شود، وضعیت مبادلات تجاری با این منطقه تا چه اندازه رشد می‌کند؟

هرچند عوارض و تعرفه‌های گمرکی بسیاری از کشورهای هدف صادراتی ما زیاد نیست اما انعقاد قراردادهای تجارت آزاد و ترجیحی با کشورهای حوزه آمریکا و اروپا قطعاً در میزان رشد تجارت مؤثر خواهد بود. شاهد این امر درخواست‌های فراوان تجار ایرانی برای احیا و انعقاد موافقت‌نامه تجارت ترجیحی و آزاد از جمله با ونزوئلا و صربستان است.

به عنوان مثال در رابطه با اروپا حداقل ۲۳۰ میلیون دلار پتانسیل صادراتی استفاده نشده با کشور آلمان و ۱۷۹ میلیون دلار پتانسیل صادراتی استفاده نشده در ایتالیا داریم ۲۳۰ میلیون دلار پتانسیل صادراتی استفاده نشده با کشور آلمان و ۱۷۹ میلیون دلار پتانسیل صادراتی استفاده نشده در ایتالیا داریم، در حوزه آمریکا نیز، دستکم ۹۲ میلیون دلار پتانسیل صادراتی استفاده نشده در کشور برزیل داریم.

اصلی ترین موانع و مشکلات توسعه تجارت با این منطقه چیست؟

اصلی‌ترین موانع موجود بر سر راه توسعه تجارت با کشورهای حوزه قاره آمریکا را می‌توان نبود زیرساخت‌های لازم از جمله خطوط مستقیم هوایی و دریایی دانست. موانع بانکی و نقل و انتقال پول، خدمات بعد از فروش، هزینه‌های بالای بازاریابی، سفر و حضور تجار در آن کشورها، عدم تعریف خطوط اعتباری از دیگر موانع موجود در این زمینه است. لذا در سازمان توسعه تجارت به دنبال ارائه راه حل و مشوق‌ها و تسهیلات مورد نیاز برای رفع این چالش‌ها هستیم.

پیگیری راه اندازی کشتیرانی و پرواز مستقیم بین ایران و ونزوئلا، ارائه خدمات بازاریابی توسط مراکز تجاری، ارائه مشوق برای حضور شرکت‌ها در نمایشگاه‌ها و برگزاری رویدادهای شناخت بازار کشورهای هدف بخشی از این اقدامات است که در طول یک سال گذشته اجرا شده است.

به موضوع مبادلات مالی، اشاره کردید؛ لطفاً بفرمائید در حال حاضر مبادلات بانکی و پولی ایران با کشورهای منطقه اروپا و آمریکا در چه وضعیتی قرار دارد؟

در حال حاضر علیرغم محدودیت‌ها، تجار و فعالان اقتصادی روش‌های متنوعی برای انتقال پول استفاده می‌کنند. با این وجود سازمان توسعه تجارت در تعامل با دستگاه‌های متولی از جمله بانک مرکزی روش‌هایی را تعریف کرده و در حال حاضر بخشی از تبادلات مالی از این کانال‌ها در حال انجام است.

رقبای آسیایی و عربی ما در این منطقه چه کشورهایی هستند و عملکردشان چگونه است؟

هم‌اکنون بزرگترین رقبای ما در قاره آمریکا چین و ترکیه هستند بزرگترین رقبای ما در قاره آمریکا چین و ترکیه هستند که با وجود اینکه این کشورها نیز فاصله زیادی از این قاره دارند، اما بسیار موفق‌تر عمل کرده‌اند. در این دو کشور همه روزه پروازهای منظم به اکثر شهرهای مهم قاره آمریکا انجام می‌شود. خطوط کشتیرانی منظم و حمایت و مشوق‌های دولتی از تجارت خارجی نیز عوامل مؤثر دیگر در این زمینه هستند.

عملکرد کشورهای عربی در حوزه تجارت با قاره آمریکا به استثنای چند کشور معدود از جمله امارات متحده عربی و عربستان سعودی که زیر ساختها و انگیزه‌های دو طرفه لازم در این روابط تجاری را دارا هستند، چندان مساعد نیست.

در مورد اروپا هم می‌توان گفت هر چند رقبای عمده‌ای همچون ترکیه و چین در این منطقه وجود دارند، اما عمده موانعی که مانع توسعه تجارت ما با اروپا می‌شود، چالش‌های تجارت مستقیم با این کشورهاست که منجر کاهش رقابت پذیری با سایر رقبا می‌شود. علیرغم این موانع، مزیت‌های مطلق و نسبی که برخی از محصولات و خدمات شرکت‌های ایرانی دارند موجب شده جریان تجارت همچنان برقرار بوده و صادرات غیرنفتی کشور در سال ۱۴۰۱ به بالاترین میزان خود در سالهای پس از انقلاب برسد.

ظرفیت تجارت ایران با کشورهای منطقه مذکور چقدر است؟

بر اساس داده‌های مرکز بین‌المللی تجارت اندازه بازار کل قاره آمریکا در سال ۲۰۲۲ بیش از ۵ تریلیون دلار بوده است. این مقدار برای قاره اروپا بیش از ۸ تریلیون دلار برآورد شده است. با این حال برای یک جهش معنادار در تبادلات تجاری، به جز ارزیابی ظرفیت بازارهای هدف، نیازمند ارتقا زیرساخت‌های صادراتی مانند حمل و نقل و لجستیک، در اولویت قرار دادن صادرات کالاهای با ارزش افزوده بالاتر مانند محصولات و خدمات دانش بنیان، کمک به ارتقا سطح آمادگی صادرات بنگاه‌های تولیدی، توسعه تجارت دیجیتال با استفاده از پلتفرم‌های منطقه‌ای و جهانی و مواردی از این دست هستیم.

در صورت کاهش تحریم‌ها، آینده روابط را چگونه پیش بینی می‌کنید؟

کاهش تحریم‌ها هزینه دسترسی تجار ایرانی به بازار آمریکا را کاهش خواهد داد و پیش نیاز بهره مندی از فرصت‌های آتی احتمالی، حضور پیش دستانه و تمرکز بر بازارهای این منطقه با یک نگاه و رویکرد میان و بلند مدت از همین امروز است.

از سوی دیگر با توجه به دسترسی زمینی و دریایی راحت تر ما و قاره اروپا به هم و همچنین تمایل اروپا برای تجارت با ایران در صورتی که تحریم‌ها مرتفع شود، بدون تردید قاره اروپا همچون گذشته یکی از شریکان عمده تجاری ما در دو وجه صادرات و واردات خواهد بود، چرا که ظرفیت بسیار بالایی از سوی دو طرف برای تأمین نیاز بازارهای همدیگر وجود دارد. از صادرات مواد اولیه و اساسی همچون نفت تا محصولات پالایشگاهی و پتروشیمی از جانب ما گرفته تا واردات تکنولوژی‌های متنوع روز همچون خودروسازی و صنایع هوایی و… از طرف اروپایی.

آیا کشورهای منطقه اروپا و آمریکا هم تمایلی به افزایش روابط تجاری با ایران دارند؟

بله این تمایل به طور وضوح در ملاقات‌های انجام شده با سیاستمداران و تجار کشورهای اروپایی و قاره آمریکا مطرح شده و حضور فعالان اقتصادی این کشورها در رویدادهای نمایشگاهی ایران مانند ایران اکسپو که در اردیبهشت سال جاری برگزار شد و سایر نمایشگاه‌های تخصصی به عنوان غرفه دار یا بازدیدکننده شاهد این مدعاست.