برای ما زائران امروزی، حرم مطهر ائمه و امامزادگان(ع) با تصویر ضریحی مشبک پیوند خورده است، در حالی که در گذشته‌های دور، پیش از نصب ضریح، صندوق‌هایی بر مدفن این بزرگان نصب می‌شده؛ صندوق‌هایی که آن‌ها را به نام صندوق مزار می‌شناسیم. آن‌طور که پژوهش‌ها می‌گویند پیشینه ساخت صندوق مزار خیلی روشن نیست. این‌طور برداشت می‌شود با قدرت گرفتن سلسله‌های شیعی مانند آل‌بویه در ایران شرایطی فراهم شد که دوستداران اهل‌بیت(ع) بتوانند به مزارها توجه بیشتری نشان دهند. برخی پژوهشگران می‌گویند ساخت صندوق سابقه بیشتری از ساخت ضریح دارد و این نمادها به نوعی باعث و بانی شکل‌گیری نمادهای مشخص‌تر و باشکوه‌تری مانند ضریح‌ها شده‌اند. صندوق‌های مزار معمولاً از جنس چوب، سنگ و... بوده‌ و به عنوان نشانی روی مرقد امامان معصوم(ع)، امامزاده‌ها، مشاهیر و سلاطین نصب می‌شده‌اند. به کمک این صندوق‌ها مزار بالاتر از سایر قبور قرار می‌گرفته و این‌گونه هم زودتر تشخیص داده می‌شده و هم به نوعی محترم و عزیز شمرده می‌شده است. صندوق های مزار  گویی نشانی بر خانه دوست بوده‌اند تا به زائران کمک کنند، زودتر به دیدار برسند. سازندگان این صندوق‌ها یا سفارش‌دهنده‌های آنان معمولاً تزئیناتی را روی آن‌ها اضافه می‌کردند، تزئیناتی که بسته به دوران نصب آن‌ها متفاوت بوده‌اند.

به رسم اردات

در این میان، مرقد مطهر علی بن موسی‌الرضا(ع) نیز مستثنا نبوده و صندق‌هایی که شمارشان به عدد چهار می‌رسد در دوره‌های مختلف بر این مرقد مطهر قرار گرفته‌اند. هرچند گفته می‌شود در خصوص مرقد مطهر امام رضا(ع) در قرن سوم و نیمه نخست قرن چهارم هجری اطلاعات دقیقی وجود ندارد، با وجود این، آثاری مانند اسرارالتوحید محمد منور یا تاریخ نشابور اطلاعاتی از این مزار مطهر به ما می‌رسانند و می‌گویند سابقه نصب نخستین صندوق در حرم مطهر رضوی به نیمه دوم قرن چهارم هجری می‌رسد. دومین صندوق مزار علی بن موسی‌الرضا(ع) را به نام انوشیروان زرتشتی می‌شناسند. او که مردی زرتشتی‌مسلک از اهالی اصفهان بود، پس از دیدن کرامتی از امام هشتم(ع) مسلمان شد و در سال ۵۰۰ هجری قمری صندوقی با روکش نقره برای مزار این امام اهدا کرد. زمان نصب این صندوق نیمه اول قرن ششم و دارای دو متر و ۱۹ سانتیمتر طول، یک متر و ۱۸ سانتیمترعرض و یک متر و ۲۰سانتیمتر ارتفاع بوده و یکی از نشانه‌های معروفش چهار ترنج نقره‌ای است.

کتیبه‌های زرین عباسی

آنچه در منابع در خصوص این صندوق وجود دارد هم قابل توجه است. به‌طور مثال در جامع‌التواریخ در اواخر قرن هفتم آمده، یکی از سرداران متمرد حاکم خراسان به نام ایغورتای پس از حمله به مشهد توس و غارت آن، چهار ترنج نقره منصوب بر بالای صندوق را کنده و به یغما می‌برد. این توصیف از آن نظر اهمیت دارد که علاوه بر تأیید وجود صندوق بر مزار، در خصوص شکل ظاهری آن هم توضیحاتی داده است. سال ۷۳۴ ابن‌بطوطه از خراسان و شهر مشهد دیدن و از صندوق چربی بر مزار امام یاد می‌کند که سطح آن با صفحات نقره پوشیده شده است. همین توضیحات در کلایخو که حدود۸۰ سال بعد به مشهد می‌آید هم دیده می‌شود. او نیز مرقد امام(ع) را تابوتی که در طلا و نقره گرفته شده، توصیف می‌کند.

سومین صندوق را به نام صندوق عباسی می‌شناسند. این صندوق از جنس چوب با روکش و میخ‌های طلاست که سال ۱۰۲۲ هجری قمری روی مرقد نصب شد. گفته می‌شود این صندوق دارای تزئینات متعدد و گرانبهایی بود که پس از گذر سال‌ها در سال ۱۳۱۱ به علت فرسودگی از روی مضجع شریف برداشته شد. نکته جالب درباره این صندوق، شعری است که با مضمون «اگر سگی ز سگان خدا توانم بود/ به روز حشر شفیع روز جزا توانم بود» بر بدنه‌اش حک شده است. این صندوق همچنین دارای لوح‌های زرینی است. متن کتیبه‌های این صندوق که از جنس طلاست توسط علیرضا عباسی، خطاط معروف دوره صفوی نوشته شده است. از تزئینات دیگر این صندوق می‌توان به چهار عدد قبه در چهارگوشه‌اش اشاره کرد. به نظر می‌رسد متولیان برای حفظ این صندوق تلاش کرده‌اند؛ نشان به آن نشان که این اثر در دوره‌های افشاریه و قاجاریه مرمت شده است. اما زمان بر آن‌ها پیروز شده و عمر همجواری ۲۸۹ساله این صندوق با مرقد مطهر علی بن موسی‌الرضا(ع) بالاخره به دلیل از هم پاشیدگی ارکان آن به سر آمده است.

ارادت حجارباشی

شاید به همین دلیل باشد که صندوق چهارم مزار علی بن موسی‌الرضا(ع) دیگر از جنس چوب نیست و سازندگان سراغ سنگ‌های مرمر رفته‌اند. این صندوق سنگی از سنگ مرمر شاندیز به رنگ سبز لیمویی است که «حاج حسین حجارباشی زنجانی» سال ۱۳۱۱ شمسی آن را تهیه و بر مرقد منور امام رضا(ع) نصب کرد. این صندوق ۶۸ سال بر مدفن امام رضا(ع) قرار داشت تا در سال ۱۳۷۹ برچیده و به جای آن سنگ مرمر سبز رنگی نصب می‌شود. از دیگر ویژگی‌های این صندوق، وجود چراغ برقی ۵۰۰ شمعی داخل آن بود که در شب‌های میلاد روشن می‌شد و به صندوق جلوه خاصی می‌داد. این صندوق تا سال ۱۳۷۹ بر مزار امام نصب بود تا اینکه در جریان تعویض ضریح چهارم برداشته و به جای آن، سنگ مرمر سبز رنگی نصب می‌شود.

در نگارش این مطلب از اطلاعات مقاله«پیشینه صندوق‌ها و صندوق پوش‌های مرقد امام رضا(ع)» بهره گرفته شده است.