جلسه‌ای که در آن هم کلان‌ترین راهبردها در این هنر تعیین می‌شود و هم از جهات مختلف مورد بررسی و آسیب‌شناسی قرار می‌گیرد. به مناسبت همین دیدار سالیانه سراغ مرتضی طاهری، از مداحان پیشکسوت کشور و حسین هوشیار، مداح اهل‌بیت(ع) و مسئول مرکز ستایشگری سازمان هیئت و تشکل‌های دینی رفته‌ایم تا نظراتشان درباره این موضوع جویا شویم.
از زمانی که حضرت آقا کلیدواژه «جهاد تبیین» را در سخنرانی‌ها به کار بردند، به نظر جدی‌ترین مخاطبشان برای انجام این کار، هیئت‌ها و مداحان بودند، چون بیشتر از همه در جمع مداحان این را مطرح کردند. از نظر شما چه ظرفیت‌هایی در خودِ هیئت و سپس در هنر مداحی وجود دارد که سبب می‌شود آقا این‌قدر در این خصوص به این‌ها در قضیه جهاد تبیین چشم امید داشته باشند؟
طاهری: هیئت و مداح دو لازم و ملزوم یکدیگر هستند و با یکدیگر تکمیل می‌شوند، به‌ویژه آنکه طیف عظیمی از مخاطبان را در اختیار دارند که به مناسبت‌های مختلف حول هیئت و مداح جمع می‌شوند و به جهات معنوی که در این فضا و هنر و جلسات اهل بیتی وجود دارد، مردم خریدار مطالب مداح و هیئت هستند و این بهترین ظرفیت برای بیان واقعیت‌ها و تبیین کارهای انجام شده و کارهایی است که باید انجام شود. از این رو، هیئت و مداحی، عرصه جهاد است. چنان‌که پس از واقعه جانسوز عاشورا، امام سجاد(ع) نخستین جهاد تبیین را در منابر و به صورت بیان مطالب و توأم با روضه‌خوانی و برانگیختن هیجانات و عواطف مردم انجام دادند و این کاری است که امروز هم هیئت و مداحی انجام می‌دهند. چون ظرفیت هیئت و مداحی، الهی است، بر فطرت انسان که الهی و معنوی است، تأثیر می‌گذارد و می‌تواند بستری مطلوب برای جهاد تبیین باشد.
هوشیار: با دقت در دیدارهای رهبر معظم انقلاب با جامعه مداحان با چند تعبیر از ایشان درباره هیئت و گردانندگان هیئت که در رأس آن‌ها مداحان قرار دارند، مواجه می‌شویم که به رسالت این نهاد و فعالان آن در میدان جهاد تبیین اشاره و تأکید دارد. مثل اینکه هیئت، کانون جهاد تبیین است و هیئت، مرکز جهاد تبیین است، این تصریحات نشان می‌دهد از رسالت‌های مهم هیئت، تبیین و روشنگری است.
آراستگی مداحی به هنر و عاطفه و برخورداری محتوای آن از حقایق و معارف اهل‌بیت(ع)، دل‌ها را برای پذیرش آماده‌تر می‌کند. البته مداح ابتدا باید خود درزمینه آنچه تبیین می‌کند به‌ویژه در مواضع دشمن؛ معرفت، علم و مطالعه داشته باشد و سپس با سلاح علم و هنر و آماده کردن دل‌های برانگیخته به معارف ائمه(ع)، روشنگری کند. اعتماد بر حقی که مردم به مداحان اهل‌بیت(ع) دارند و سرمایه عظیم اجتماعی که در اختیار آنان قرار داده، کمک می‌کند هیئت به پایگاه بیان حقایق و دفاع از ارزش‌ها تبدیل شود.
ما در دستگاه هیئت، نسبت به دستگاه‌های تبلیغاتی رسمی یک پویایی مضاعفی را شاهد هستیم. این پویایی از کجا نشأت می‌گیرد؟ منظورم از پویایی همین کنش و واکنش در لحظه و در وقت مناسب هیئت دربرابر مسائل روز است.
طاهری: پویایی در هیئت به دلیل نوآوری و نیز تنوعی است که در ارائه مطالب وجود دارد و این نوآوری مورد تأکید رهبری معظم انقلاب است. این نوآوری سبب تنوع در پاسخ‌گویی به ذائقه‌های متکثر و متنوع مخاطبان می‌شود و همین هم جذاب است، چون مخاطبان از اقشار و با فکرهای مختلف پاسخ نیاز خود را در هیئت می‌گیرند، برای همین جلساتی که ابداع و نوآوری دارند مخاطب بیشتری دارند. البته این به معنای آن نیست که به هر وسیله‌ای نوآوری داشته باشیم! این در خلاقیت و هنر مداح و منبری است که چگونه مطلبی را ارائه کند که جذاب و نو باشد و مخاطب را همراه کند.
هوشیار: این پویایی به کارکرد مردمی هیئت بازمی‌گردد. سازمان هیئت، سازمانی مردمی و غیررسمی است. علمای تعلیم و تربیت معتقدند نافذترین پیام‌های تربیتی در غیررسمی‌ترین مواضع شکل می‌گیرد و این همان اتفاقی است که در هیئت رخ می‌دهد، برای همین هم باید از دولتی‌سازی هیئت پرهیز کنیم و مراقب باشیم آن را درگیر سازمان‌یافتگی نکنیم تا این شائبه پیش نیاید که برنامه از پیش تعیین شده برای مخاطب هیئت تدارک دیده شده است! برگ برنده هیئت در مقایسه با سایر نهادهای تبلیغی این است که بین مخاطب و مبلغ، فضای غیررسمی و صمیمی برقرار است و در چنین فضایی بهترین حالت انتقال پیام صورت می‌گیرد.
ما می‌بینیم دیدارهای رهبر معظم انقلاب به‌خصوص با شاعران در ماه رمضان و مداحان در سالروز ولادت حضرت زهرا(س) جریان‌سازی کرده و توانسته افق و چشم‌اندازی را برای اهالی این دو هنر در نسبت با اسلام ناب و انقلاب بسازد. چه نکاتی از این دیدارها برای خود شما همواره اهمیت داشته است؟
طاهری: مداحان در گذشته به نوعی به مرشد و مرادی وصل بوده‌اند و در گذشته‌های دور هر مداح شاخص و مطرحی با یک روحانی اهل معرفت و به تعبیر عامیانه ملای اهل دل و مراجع تقلید در ارتباط و اتصال بوده است، اما امروز در عرصه مداحی و میان مداحان مثل گذشته ارتباط تنگاتنگِ مراد و مریدی وجود ندارد و نیازمند راهنما و مرشد هستیم. در این میان هیچ کس در شرایط کنونی جامعه ایران و جهان اسلام، کارشناس‌تر، راهنماتر و استادتر از رهبر معظم انقلاب نداریم که با علم، شرایط ویژه کشور و جهان اسلام و عالم را رصد و به تناسب آن‌ها افق‌گشایی کنند، برای همین هم ذاکران و مداحان اهل‌بیت(ع)، مشتاقانه برای این دیدار لحظه شماری می‌کنند و علاقه‌مندند نکات و مسائل مدنظر معظم‌له را در برنامه و رویکردهای یک سال پیش روی خود به کار گیرند.
هوشیار: رهبر معظم انقلاب در طول بیش از ۳۰سالی که هم در دوران ریاست جهوری خود و هم پس از عهده‌دار شدن رهبری نظام و انقلاب با مداحان دیدار و گفت‌وگو داشته‌اند، در صحبت‌های مختلف راه‌گشایی کرده‌اند؛ چنان‌که رسالت اصلی هیئت‌ها را حفظ اصالت و میراث فرهنگی که از گذشتگان به ما رسیده، می‌دانند و بر حفظ سنت‌های پسندیده در هیئت‌ها مثل مناقب‌خوانی، نصیحت و خواندن پند و اندرز در ابتدای جلسه توصیه دارند و معتقدند نباید اصالت‌ها را رها کرد تا این میراث فرهنگی معنوی برای آیندگان حفظ شود و در این میان تأکید دارند از انحرافات هیئت‌ها و پدیده‌های نوظهور در آن‌ها جلوگیری شود؛ معظم‌له بارها در سال‌های اخیر به خطوط قرمزی که اصالت و شعور هیئت را حفظ می‌کنند، تأکید کرده‌اند.
از دیگر محورهای افق‌گشا و راهنما در بیانات رهبر فرزانه انقلاب در موضوع هیئت، تأکید بر کارکردهای اجتماعی سیاسی این نهاد مردمی است، چنان که می‌فرمایند: ما هیئت سکولار نداریم، این تصریح به کارکرد اجتماعی سیاسی هیئت است، همچنین گروه‌های جهادی شکل گرفته در هیئت‌ها در بیانات ایشان مورد اشاره است و در دو سه سال اخیر از هیئت‌های مذهبی خواسته‌اند به کانون جهاد تبیین تبدیل شوند؛ مطالبه‌ای که شاید از هیچ نهاد فرهنگی دیگری نداشته‌اند! علاوه بر این، مسائل فنی دیگری هم از ایشان همچون استفاده از الحان و نغمات مناسب در مولودی‌ها و عزاداری‌ها به‌گونه‌ای که این دو مراسم قابل تفکیک باشند، مطرح شده و راه‌گشاست و از احاطه ایشان بر مباحث فنی مداحی حکایت دارد و قابل تأمل است.
اگر بخواهیم جریان مداحی را در سال‌های پس از انقلاب مورد بررسی قرار دهیم، به نظر شما نفس این دیدار چقدر توانسته ضمن آسیب‌شناسی این هنر ترکیبی، از انحرافات در آن جلوگیری کند؟
طاهری: اینکه مداح صرفاً به ذکر مصائب بپردازد یا مدح‌خوانی کند شاید خواست همه دستگاه‌های جبار بوده و است، در رژیم پهلوی که ظالم و وابسته و جنایتکار بود اگر مداحی فقط روضه می‌خواند، هیچ مانعی برایش ایجاد نمی‌کردند و حتی تشویق و دعوت هم می‌شد؛ اما اگر مداحی جز این بود و درصدد بیان واقعیات و حقایق به‌ویژه در زمینه ظلم به مردم و سبک زندگی برمی‌آمد، رژیم و ایادی‌اش برنمی‌تابیدند.
این رفتارها و مواضع متناقض جبارین نشان می‌دهد از آسیب‌های بزرگ عرصه مداحی، بی‌تفاوتی است. شاید امروز بی‌تفاوتی مداحان به جنایات رژیم صهیونیستی خوشایند عده‌ای باشد اما قطعاً آن مداحی‌ای نیست که مورد تأیید ذوات مقدسه معصومان(ع) باشد؛ چنان‌که امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: اگر کسی از شنیدن خبر باز کردن خلخال از پای دختر یهودی بمیرد، بجاست!... این مسیر روشن پیش روی تاریخ و آزاداندیشان است.
یکی از آسیب‌های مهم مداحی بی‌تفاوتی و نیز مخطوط کردن دستگاه سیدالشهدا(ع) و مداحی با پیرایه‌های نامربوط و انحرافی و مسائل ناپسند در نگاه اهل‌بیت(ع) است. بنابراین از بیانات رهبر معظم انقلاب این آسیب‌ها استخراج و در طول سال تلاش می‌شود با اهتمام جامعه مداحی و نیز مسئولان، نسل جدید مداحی با رویکرد دغدغه‌مندی و دردمندی درخصوص مسائل اجتماعی سیاسی تربیت و آموزش داده شوند.
هوشیار: دشمن به محض اینکه به این نتیجه رسید گرفتن حقیقت نابی به نام امام حسین(ع) از مردم ما غیرممکن است، به این فکر افتاد که امام حسینِ(ع) جعلی و تخفیف داده شده را عرضه کند! رهبری معظم با کیاست این مسئله را درک کرده‌اند و تأکید ایشان بر حفظ اصالت‌ها و سنت‌های پسندیده مداحی برای مقابله با همین توطئه و نقشه دشمن است. از این رو، شاهدیم بیاناتی که درباره استفاده از الحان و نغمات در مداحی‌ها داشتند، سبب شد موجی که در سال‌های اخیر در خشن‌خوانی‌ها و برخی شورخوانی‌ها بود، تا حدود زیادی کنترل شود؛ البته هنوز به‌طور کامل رفع نشده اما تا حد زیادی از گسترش آن جلوگیری شد و بسیاری از مداحان به اصلاح روند مداحی خود پرداختند.
حضرت آقا همچنین بر کارکردهای اجتماعی هیئت تأکید دارند. پس از این تأکیدات شاهد حضور پررنگ هیئت‌ها در فعالیت‌های جهادی، واکسیناسیون و تهیه بسته‌های معیشتی توسط هیئتی‌ها در دوران بحران کرونا بودیم؛ فعالیت‌هایی که در بحث کمک مؤمنانه هنوز هم ادامه دارد، هم چنین است رسیدگی به سیل‌زدگان و زلزله‌زدگان که هیئت‌هایی همچون هیئت ثارالله(ع) زنجان و نیز هیئت‌های تهران ورود کردند. این‌ها همه از برکاتی است که پس از بیانات معظم‌له در موضوع کارکرد اجتماعی سیاسی هیئت اتفاق افتاده و ریل‌گذاری جدیدی را در فعالیت هیئت‌ها انجام داد.
رهبر معظم انقلاب همواره از هنر مداحی به صدای رسای انقلاب تعبیر کردند. به نظر خودتان مداح باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد تا بتواند این صدا را به‌خوبی نمایندگی کند؟
طاهری: صدای رسای انقلاب هم به‌نوعی به جهاد تبیین اشاره دارد، یعنی با صراحت و بدون مسامحه با مردم سخن گفتن، البته با رعایت ظرافت‌ها و هنرمندی؛ این بیان معظم‌له به دلیل هنر نهفته در مداحی است. شاید مخاطب با خطابه در این باره خیلی مأنوس نباشد و جذب نشود و یا برخی خطبا با هنر سخن نگویند و مخاطب پس بزند، این تعبیر رهبری معظم یعنی مداحان اگر صدای انقلاب را به بلندترین و بهترین وجه و هنرمندانه بیان کنند، مردم هم می‌پذیرند.
هوشیار: هیئتی می‌تواند صدای رسای انقلاب باشد که ارکان آن انقلابی باشند، به عبارت دیگر، مداح انقلابی و مدیر هیئتِ انقلابی می‌توانند هیئت انقلابی را بسازند. در این باره تبیین‌های بسیاری انجام شده و مداحانی که نسبت به ارزش‌های انقلاب احساس تکلیف می‌کنند، ظهور و بروز بسیار دارند. رویش‌های بسیار با این رویکرد و خوانش داشته‌ایم و نسل جدید مداحان انقلابیِ آشنا، علاقه‌مند و دغدغه‌مندِ ارزش‌های انقلاب در عرصه مداحی بروز کرده‌اند و تعداد هیئت‌های انقلابی در حال افزایش است؛ این نقطه امیدواری است که شاهد تحول در نوع نگاه و بینش هیئت‌های مذهبی و مداحان اهل‌بیت(ع) هستیم! با توجه به آنکه اساساً فلسفه جهاد امام حسین(ع) هم انقلابی بوده، انتظار گزافی نیست اگر بخواهیم هیئت‌ها ماهیت انقلابی، ظلم‌ستیزانه و ضد طاغوت داشته باشند.
خبرنگار: مستقیمی، فاطمی نژاد
نظر شما