محمد مرادی، استاد دانشگاه قرآن و حدیث، شامگاه 23 دی ماه در نشست علمی «فرهنگ موضوعی قرآن، پیش‌زمینه تفسیر جامع دین و قرآن» که در مؤسسه فهیم برگزار شد، در مورد جایگاه فرهنگ موضوعی قرآن گفت: فرهنگ موضوعی قرآن در 33 جلد منتشر شده است و برگرفته از تفسیر راهنما و مجموعه یادداشت‌های آیت‌الله هاشمی رفسنجانی است. در 200 سال اخیر، مجموعه کارهایی به نام کلید یا فرهنگ‌نامه‌های قرآنی، کشف‌المطالب، کشف‌الایات و ... تولید شده است.

وی افزود: نخستین کسی که در این عرصه گام برداشت گوستاو فلوگل است که کتاب نجوم‌الفرقان را نوشته است؛ او می‌گوید من در متونی که روی آن کار می‌کردم به یک سری آیات قرآن برمی‌خوردم ولی نمی‌دانستم که آیا واقعا آیات قرآن هستند و اگر هستند در کدام سوره و قسمت قرار دارند و وقت زیادی از من صرف می‌شد، بنابر این معجم لفظی برای قرآن تألیف کرد و آن را نجوم‌الفرقان نام نهاد.

مرادی افزود: این اثر در کتابخانه‌ها موجود است ولی چون حدود 200 سال قبل چاپ شده است ممکن است کسی رغبت نکند سراغ آن برود؛ بعدها تفسیرالایات نوشته شد که بیشتر موضوع‌نگاری بود تا لفظی و المعجم‌المفهرس مشهوری که امروزه به خاطر رایانه‌ای شدن کاربرد چندانی ندارد؛ بعداً هم در جهان اسلام، کارهای متعدد و خوبی در حوزه کشف آیات تولید شد که به نحوی، نمایه‌سازی بود و این نمایه‌سازی‌ها، با دو هدف انجام می‌شد؛ اول اطلاع‌رسانی در مورد آیات قرآن و دیگر طبقه‌بندی آیات.

استاد دانشگاه قرآن و حدیث با بیان اینکه بعدها این روش درباره حدیث هم انجام شد، گفت: به خصوص در مصر، صحاح سته معجم‌نگاری شد و در ایران هم برای وسائل‌الشیعه و برخی مجموعه‌های حدیثی این کار شد. در کنار این دو هدف به تدریج، هدف سومی هم افزوده شد و آن نشان‌ دادن جایگاه موضوعات دینی در قرآن و میراث اسلامی و متون حدیثی است. دین برگرفته از دو منبع اصلی یعنی قرآن و سنت است.

رواج فیش‌برداری از متون دینی

مرادی با بیان اینکه هدف سوم از دهه 50 به بعد در ایران مورد توجه قرار گرفت، تصریح کرد: افرادی نواندیش مانند مرحوم شهید مرتضی مطهری، مرحوم آیت الله بهشتی، مرحوم آیت الله اردبیلی و برخی شخصیت‌هایی که در قید حیات هستند به سمت فیش‌برداری از متون دینی رفتند که نمونه آن فیش‌برداری آقای دین‌پرور از نهج‌البلاغه است. مرحوم رفسنجانی هم فرهنگ‌نامه موضوعی را با وجود مشغله‌های متعدد به سامان رساند و البته درست است که افرادی همکاری کردند، ولی مدیریت و فراست ایشان نقش مهمی در به ثمررسیدن این اثر داشت، این در حالی است که همان موقع، بحارالانوار هم به صورت مفصل توسط گروهی فیش‌برداری شد، ولی هنوز به ثمر نرسیده است.

استاد دانشگاه قرآن و حدیث اضافه کرد: نقطه عطفی در ایران در حوزه اطلاع‌رسانی رخ داد و آن اثر فوق‌العاده محمود رامیار است. رامیار مجموعه‌ای 500 صفحه تولید کرده است که نصف آن فهرست الفاظ و نیم دیگر هم فهرست منابع است؛ او بعدها دنبال کشف مطالب قرآن رفت یعنی دو فهرست فراهم کرد؛ یکی فهرست لفظی و دیگری فهرست مطالب قرآن؛ در فهرست مطالب، موضوعات قرآن را به صورت کلان فقهی، عقیدتی و ... تقسیم کرد و سراغ مطالب جزیی‌تر هم رفته است.

مرادی با بیان اینکه سال‌ها بعد کار آقایان خرمشاهی و فانی انجام شد، گفت: این کار هم با استخراج هفت هزار موضوع و نمایه‌سازی در قرآن، کار فاخر و قابل توجهی بود. کار بزرگ دیگر هم اثر آقای معادی‌خواه به نام «فروغ بی‌پایان» است که از فرهنگ موضوعی قرآن مرحوم هاشمی رفسنجانی الگوگیری کرده است. در کتاب فروغ بی‌پایان، دو هزار و 300 مسئله از قرآن کشف شده است؛ 751 ارجاع و 21 هزار عنوان فرعی دارد که حجم قابل توجهی است و رکوردشکنی بزرگی بعد از کار آقای رامیار صورت گرفته است.

آفت معجم‌نگاری

استاد دانشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: کار آقای معادی‌خواه در بین اهالی و محققان قرآنی مورد توجه لازم قرار نگرفت زیرا موضوعاتی که وی استخراج کرده بود مفاهیم بین‌الاذهانی نبودند؛ مثلا وی باشگاه، بایکوت، جوسازی و ... را هم مبتنی بر آیات قرآن مورد کندوکاو قرار داده است. البته وی دلایل خاص خود را دارد و این موارد را قابل استنباط از قرآن می‌داند این از آفات معجم‌نگاری در مورد قرآن کریم است.

وی با بیان اینکه افرادی که وارد معجم‌نگاری می‌شوند باید توجه کنند که قرآن حاوی داده‌های بسیار زیادی است، تصریح کرد: قرآن کریم معنای ظاهری، باطنی و تأویلی و ... دارد و عمده مفسران هم از این روش‌ها بهره برده‌اند و به خصوص از تأویل استفاده شده است و نمی‌توان از آن چشم پوشید و باید در فرهنگ‌ و معجم‌نگاری آن را مورد توجه قرار دهیم.

ویژگی‌های منحصر به‌فرد فرهنگنامه قرآن

مرادی با بیان اینکه فرهنگ قرآن در 33 مجلد انجام شد که در این حجم، بی‌نظیر است، گفت: در این اثر از بیش از 31هزار فیش 80 هزار موضوع استفاده شده است؛ یکی از ویژگی‌های این اثر، بین‌الاذهانی بودن است یعنی از کلیدواژگانی استفاده شده است که وقتی کسی آن را ببیند، احساس دور بودن از وادی قرآن نمی‌کند. فرهنگ قرآن چند نقش را ایفا کرده است و به همین دلیل در بین معاجم قرآنی، سرآمد است.

وی در توضیح این چند ویژگی گفت: اول اینکه سرآمد در حوزه اطلاع‌رسانی در مورد قرآن کریم است و هرکسی تصور کند در قرآن، اطلاعاتی وجود دارد که به ذهنش نمی‌رسد، می‌توان به آن مراجعه کند به خصوص که از جهات فراوانی هم بهره برده است، یعنی وقتی ذهن انسان به یک کلیدواژه نرسید از کلیدواژگان نزدیک به آن به هدف خود می‌رسد همچنین به صورت الفبایی تنظیم شده است، یعنی از «آب» شروع شده است و به «یهود» ختم می‌شود.

استاد دانشگاه قرآن و حدیث با بیان اینکه می‌توان از این فرهنگنامه علاوه بر تفسیر موضوعی در تفسیر جامع دین از آن بهره ببریم، اظهار کرد: با داشتن تعدادی آیه و روایت که گزینشی است و با تحلیل و تأویل آن نمی‌توانیم یک مفهوم دینی را تفسیر کنیم، بلکه برای این کار باید همه داده‌های دینی را اعم از آن چه را که می‌پسندیم یا نمی‌پسندیم مد نظر قرار دهیم و وقتی اطلاعات جامعی در مورد یک موضوع گردآوری نشود، اظهارنظر و انتساب آن به دین، کار نادرستی است.

مرادی با اشاره به مقدمه آقای هاشمی رفسنجانی بر فرهنگ قرآن افزود: او در جلد اول مقدمه خود از نبود اطلاعات جامع در مورد قرآن ابراز ناراحتی کرده است و اینکه بارها قصد داشتم مطلبی را از قرآن بیابم، ولی ساعت‌ها وقت نیاز داشت و بعد کتاب نجوم‌الفرقان را ملاحظه کردم و دیدم اینها هم پاسخ درخوری ندارند؛ لذا مترصد بودم که طرح فرهنگ قرآن را پیاده کنم که در سال 54 و وقتی محکوم به زندان شدم فرصت را غنیمت شمرده و فیش‌برداری را شروع کردم تا اینکه سال 57، انقلاب پیروز شد.

اهداف چندگانه تألیف فرهنگ‌نامه موضوعی

وی افزود: این کار بعد از انقلاب به پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی سپرده شد و گروهی از محققان چند کار را در این زمینه طراحی کردند؛ تفسیر راهنما، فرهنگ قرآن، ایجاد باک اطلاعات قرآن، دایرةالمعارف قرآن و تفسیر موضوعی. تفسیر موضوعی ایده‌ای است که به دنبال فرهنگ قرآن طراحی و کارهای مقدماتی خوبی هم شروع شد از جمله اینکه تعداد قابل توجهی از تفاسیر، نمایه‌سازی و با عنوان نمایه‌سازی تفاسیر در سه جلد منتشر شد.

مرادی با بیان اینکه قرار بود این کار در طیفی از کتب قرآن‌پژوهی هم شروع شود، افزود: کار بزرگ دیگری که انجام شد، طراحی درختواره معارف قرآن کریم بود که زمان زیادی گرفت؛ کتب بزرگی مانند کتاب‌ الحیات مرحوم حکیمی و ... را ملاحظه کردیم. درختواره بزرگی از قرآن، طراحی و سپس قرار شد سراغ طرح تفسیر جامع موضوعی برویم.

وی افزود: شهید صدر، تفاسیر متداول قرآن کریم یعنی ترتیبی را تفسیر تجزیه‌ای نام‌گذاری کرده است، یعنی یک آیه یا بخشی از آیه تفسیر می‌شود و مفسر ارتباط میان آیات را به روشنی مشخص نمی‌کند، لذا تفسیر موضوعی که منسجم و پیوسته است، ارائه کرد. برای این کار هم باید مفاهیم متناظر و اصلی و ... طراحی شوند و از دو ویژگی برخوردار باشند؛ اول جامعیت همه مطالبی که در قرآن کریم است به علاوه جامعیت هر قرآنی که قرار است مورد تجزیه و تحلیل قرار بگیرد؛ البته این دو ویژگی تقریباً در هیچ یک از تفاسیر موضوعی که در جهان اسلام نوشته شده است، وجود ندارد.

تفاسیر موضوعی تک‌بعدی

مرادی بیان کرد: خیلی‌ها تفسیر ترتیبی نوشته‌اند ولی نام آن را موضوعی گذاشته‌اند؛ شیخ شلتوت تفسیر قرآن العظیم را نوشت که موضوعی است، ولی فاقد آن ویژگی‌ها به صورت دقیق است؛ در ایران هم تفسیر موضوعی، گردآوری آیات مرتبط با یک موضوع و تجزیه و تحلیل آن نامگذاری شده است؛ تفسیر الفرقان آقای صادقی تهرانی، تفسیر موضوعی آقای مکارم و تفسیر آقای سبحانی، تفسیر موضوعی آیت الله جوادی آملی هم هیچکدام ویژگی جامعیت را ندارند و حتی موضوعاتی مانند توحید، نبوت، معاد، آسمان و زمین و ... که بحث شده است همه ابعاد آن واکاوی نشده است و البته این به معنای نادرست و اشتباه بودن این تفاسیر نیست، بلکه در سطح خودشان نوشته شده است.

وی در پایان گفت: مثلا آیت‌الله جوادی آملی چون قرار بوده است که تفسیری در تلویزیون بگویند سراغ مثلا انبیاء در قرآن رفته و به صورت گزینشی، تفسیر و قصه زندگی چند تن از انبیاء را بیان فرموده‌اند لذا جامعیت لازم را ندارد در حالی که باید همه داده‌های مرتبط با زندگی انبیاء جمع‌آوری شود.