زیارتی از جانب دیگران
در قدیم، رفتن از این شهر به شهر دیگر مثل حالا آسان نبوده است. هزار دنگ و فنگ داشته و حتی ابتدایی‌ترین وسیله نقلیه هم برای همه در دسترس نبوده و خیلی‌ها با پای پیاده می‌آمدند. نه فقط از محلات و مناطق نزدیک، از روستاها و شهرهای دور هم کیلومترها راه را با پای پیاده اما با عشق حضرت می‌پیمودند تا به مشهدالرضا(ع) برسند. اما پیمودن این راه برای همه میسر نبود. یکی زمینگیر بود و پای آمدن نداشت، دیگری از پس مخارج سفر برنمی‌آمد، آن یکی هم آن‌قدر گرفتار بود که نمی‌توانست چند ماه در سفر باشد. اما همه آن‌ها دلشان در مشهد بود و دوست داشتند جزو زائران حرمش باشند. وقتی خودشان پای آمدن نداشتند؛ فرد دیگری را به عنوان «نایب‌الزیاره» راهی ارض اقدس می‌کردند تا از طرف آنان حضرت(ع) را زیارت کند.
شغلی در میان اسناد
لابه‌لای انبوه اسناد آستان قدس رضوی اسنادی چند در این باره وجود دارد. درباره شغلی که زیرمجموعه تشکیلات زیارت‌نامه‌خوانی قرار می‌گرفته و افراد برای آن مواجب دریافت می‌کردند. اعظم نظرکرده، مسئول امور نمایه‌سازی و مستندسازی اسناد مرکز اسناد آستان قدس رضوی که درباره این موضوعات تحقیقاتی انجام داده، می‌گوید: «برخی از واقفان در وقف‌نامه‌های خود گذاشتن قاری و زیارت‌نامه‌خوان را شرط می‌کردند که به جای آن‌ها زیارت‌نامه بخواند. این افراد در قدیم نایب‌الزیاره نام داشتند. نیابت زیارت فقط به جای افراد زنده نبوده و برخی افراد صاحب‌منصب و درباری مدفون در حرم، گذاشتن یک فرد به عنوان نایب‌الزیاره را بر سر مقبره خود پیش از مرگ ذکر کرده و هزینه و مواجب و مستمری آن‌ها را از محل موقوفاتشان برقرار می‌کردند».
براساس اظهارات نظرکرده، نخستین وقف‌نامه موجود مرتبط با این موضوع در مرکز اسناد آستان قدس رضوی مربوط به محمد بیگ است که شرط وجود نایب‌الزیاره بر موقوفاتش را ازجمله شروط اصلی وقف‌نامه‌اش قرار داده است. در این وقف‌نامه ذکر شده در ۱۱۲۰ قمری محمد بیگ موقوفات درویش بیگ، خیرآباد و محمودآباد را وقف بر نایب‌الزیارگی بیوتات آستان قدس کرده است. نظرکرده درباره سند مهم دیگری می‌گوید: «در طومار علیشاهی هم که تشکیلات آستان به صورت منظم و انسجام یافته‌ای مشخص شده، از این منصب نام برده شده است. در وقف‌نامه مرحوم علیشاه پرداخت میزان مواجب معینی برای نایب‌الزیاره‌ها از محل موقوفات تعیین شده است. نام «ابومحمد» و «حاجی مهدی» به عنوان دو نفر از شاغلان در این منصب در این طومار ذکر شده است. تعداد زیادی از اسناد دیگر این دوره هم مرتبط با این موضوع است که از مطالع آن‌ها چنین مشخص می‌شود که برخی از کارکنان تشکیلات آستان، علاوه بر مواجب شغل اولیه خود مانند فراشی و خادمی، مواجب سالانه معینی هم به عنوان نایب‌الزیاره به آن‌ها پرداخت می‌شده است».
نکته قابل توجه این اسناد، پرداخت مستمری به افرادی از خاندان‌های خاص است. در دوره افشاری عمده مواجب‌بگیران این منصب، عموماً از خاندان سادات موسوی و رضوی بودند. در این دوره این شغل جزو تشکیلات زیارت‌نامه‌خوان‌ها محسوب می‌شد و این افراد زیر نظر زیارت‌نامه‌خوان‌باشی‌ها انجام وظیفه می‌کردند.
مسئول امور نمایه‌سازی و مستندسازی اسناد درباره شرایط این شغل در دوره تاریخی پس از افشاریه چنین توضیح می‌دهد: «در دوره قاجار به علت رشد موقوفات و تمایل واقفان به داشتن نایب‌الزیاره بر سر مزارشان به تعداد این افراد اضافه شد، ولی به این سبب که در اسناد مختلف نام افراد به صورت‌های متفاوتی ذکر شده، محاسبه تعداد دقیق صاحبان این منصب میسر نیست. در دوره پهلوی هم این افراد همچنان در ردیف مواجب‌بگیران در تشکیلات آستان قدس رضوی بودند که البته بعضی از آن‌ها با حکم رسمی مشغول خدمت می‌شدند. اما به مرور با تغییرات اساسی که در تشکیلات آستان قدس رضوی اتفاق افتاد و سطح سواد افراد اضافه شد، این شغل هم رواج خود را از دست داد و از تشکیلات آستان حذف شد».
سلامی برای شاه خراسان
سلامش به مشهدالرضا(ع) رسیده اما نه از زبان خودش. سلام و ارادتش را با فرد دیگری راهی کرده تا به حضرت رضا(ع) برساند. چون خودش یا مامور کاری بوده یا سمتی در شهر دیگر داشته این است کسی را مأمور کرده هر روز سلام و ارادتش را به محضر شاه برساند. نشان به آن نشان که اگر به عهد ناصرالدین شاه برگردیم و ساکن محله نوغان باشیم، همسایه‌ای داریم به نام «میرزا عبدالله خان» که کارش این است هر روز به حرم مطهر مشرف شود و به نیابت از شاه پایتخت‌نشین، امام(ع) را زیارت کند و بوسه‌ای بر این آستان بزند.
نظرکرده در این باره هم توضیحاتی دارد: «بعضی از نایب‌الزیاره‌ها به نیابت از افراد معمولی مانند در و همسایه و قوم و خویش به زیارت نمی‌آمدند. آن‌ها نایب‌الزیاره شاه و گاهی هم نایب‌الزیاره درباریان و صاحب‌منصبان و بزرگان مملکتی بودند. از اسناد موجود چنین برمی‌آید که اغلب شاهان وقت، نایب‌الزیاره‌ای برای خود در نظر می‌گرفتند و برای انتصاب و پرداخت مواجبشان حکم هم صادر می‌کردند».
حفظ یک سنت حسنه
امروز آمد و شد برای اغلب افراد آسان شده است. هر روز بر تعداد زائران حریم رضوی اضافه می‌شود اما از تعداد مشتاقانش کم نمی‌شود. شاید هنوز هم به هر دلیلی برخی نتوانند توفیق زیارت را بدست آوردند، اما جان و دلشان برای گنبد طلا پر بکشد. اینجاست که هر زائر و مجاوری که در حرم است می‌تواند نایب‌الزیاره دیگری شود. هنوز هم می‌شود این سنت حسنه و زیبا را ادامه داد. بد نیست هر کدام از ما هر زمان زیارت حرم مطهر نصیب و قسمتمان شد، سلامی هم از طرف دیگران به حضرت(ع) عرض کنیم و از طرف همه کسانی که دوست داشتند همراهمان باشند ولی نتوانستند به‌خصوص کسانی که دستشان از این دنیا کوتاه شده، آقا را زیارت کنیم.
نظر شما