مسجد به عنوان اصلی‌ترین پایگاه اسلامی نه تنها در منظومه فکر دینی و هندسه معرفت اسلامی جایگاه رفیعی دارد بلکه در کلان نظریه فرهنگی انقلاب اسلامی هم جایگاه بسیار سترگی داشته و اساساً انقلاب اسلامی ما، انقلاب مسجد است.

متأسفانه در سال‌های اخیر با اوج گرفتن بحران هویت دینی و فرهنگی نسل جوان و ورود مفاهیمی چون تهاجم فرهنگی، به این سنگر اسلامی هم کم‌توجهی شده است. به نظر می‌رسد مسجد در گرایش و جذب جوانان ضعیف عمل کرده و کمتر توانسته به روح پرسشگر و کنجکاو نوجوان و جوان پاسخی درخور و متناسب با نیازهایش داده و الگوی شایسته‌ای از دین و فرهنگ ایرانی اسلامی معرفی کند.

آغاز دهه تکریم و تعظیم مساجد بهانه‌ای شد تا با دکتر محمدتقی محمدیان، معاون سازماندهی و شبکه‌سازی ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی هنری مساجد کشور همکلام شده و راهبردها و راهکارهای جذب جوانان به مسجد را از زبان او بشنویم.

مسجد مکانی نورانی و ایمن برای جذب نوجوانان و جوانان

دکتر محمدیان در تعریف مسجد می‌گوید: مسجد در هندسه فکر اسلامی دارای سه رکن تعریفی است؛ رکن اول این است که مسجد، خانه خداست، بیت‌الله است و شرف انتساب آن به حضرت حق تعالی تمامی ارجحیت آن در قیاس با سایر مفاهیم را می‌رساند. از این ‌رو همه کارکردهای توحیدی، نیایشی و عبادی را از دل مسجد می‌توان احصا کرد و برای آن برنامه‌ریزی داشت. ضلع دوم این تعریف و مفهوم عبارت است از اینکه مسجد پناهگاه مردم است. به تعبیر قرآن کریم در آیه 96 سوره آل‌عمران «إِنَّ أَوَّلَ بَیت وُضِعَ لِلنَّاسِ» است یعنی خانه‌ اول مردم است. تعبیر جالب قرآن این است که مسجد را خانه اهل ایمان نمی‌داند بلکه آن را برای همه مردم به عنوان مأمن معرفی می‌کند. با این تعریف کارکردهای امدادی، اجتماعی، معاضدتی و... را می‌توان از مسجد احصا کرد و ناظر به آن برنامه داشت. رکن سوم هم اینکه مسجد پایگاه ولایت است یعنی تمام کارکردهای سیاسی، بصیرتی و نسخه اصلی مطالبه‌گری، عدالت‌طلبی و... را می‌توان از مسجد احصا کرد و از آن در برساخت جامعه دینی بهره برد. با چنین تعریفی از مسجد و مفاهیم مرتبط با آن می‌شود پاسخ‌های متفاوت و جامع به نیازهای امروز داد.

او در پاسخ به این پرسش که آیا مسجد ظرفیت و توان جذب نوجوانان و جوانان را دارد، تصریح می‌کند: مسجد جاذبه‌های ذاتی بی‌شماری دارد که می‌تواند حتی همین حالا که انسان مدرن با اقتضائاتی که مدنیت جدید سبب شده و فضاهایی در زیست‌بوم امروز در فضای مجازی، مشکلات اقتصادی و مباحث سیاسی و مانند این‌ها را پاسخ دهد. و در کل، انسان خسته امروز را در پناه خویش بگیرد. مسجد ایمن‌ترین، توحیدی‌ترین، امن‌ترین و نورانی‌ترین نقطه روی زمین است و خدای متعال اراده کرده از کانون‌های موجود در جغرافیای زمین پنجره‌ای رو به آسمان بگشاید.
 

کارکردهای مسجد تراز، گمشده امروز بشر است

این پژوهشگر دینی ادامه می‌دهد: جاذبه‌های معنوی مسجد بسیار زیاد است. حضور مردم در مسجد، تعاون، مواسات، تکافل و ترابطی که در مسجد شکل می‌گیرد و مناسباتی که انسان‌ها در مسجد با آن مواجه هستند، صرف نظر از ارتباط انسان‌ها با حضرت حق تعالی، ظرفیت و توان بسیار بزرگی برای جذب همه مردم به ویژه جوانان و نوجوانانی دارد که از دل‌های پاک و خداجو برخوردارند. مسجد هنوز هم که هنوز است در مدنیت جدید با ظهور و بروز همه رقبا و شرکا و حتی معارضانی که وجود دارد می‌تواند تک‌تازی کرده و محل جذب دل‌های عاشق باشد.

محمدیان اظهار می‌کند: به تعبیر برخی اهل دقت، مسجد معجزه سوم پیغمبر است. کارکردهایی که برای مسجد در نظام فکری و دینی تعبیه شده، دقیقاً همان چیزی است که گمشده امروز بشر است و به آن نیاز دارد. در بازیابی زندگی اجتماعی موحدانه، در احیای سرمایه اجتماعی سوخت شده، در ایجاد روح مواسات، تعاون، تکافل اجتماعی و... مسجد می‌تواند منشأ تأثیر و کانون آموزش باشد.

نیازمند نهضت بازگشت به مسجد و آشتی با خانه‌های خدا هستیم

این فعال فرهنگی و مسجدی در پاسخ به این پرسش که آیا توانسته‌ایم این جاذبه‌ها را به همه به خصوص نسل جوان منتقل کرده و آن‌ها را همراه کنیم، می‌گوید: متأسفانه به دلایل مختلفی در این راه موفق نبوده‌ایم. یکی از جدی‌ترین دلایل، نگاه اشتباه و ناقص به مفهوم مسجد در منظومه فکر دینی است. نیازمندیم تعریف خود را از مسجد اصلاح کنیم. حتی نوع نگاه حکمرانان فرهنگی کشور در مواجهه با مسجد باید تغییر کند و مسجد را پنجره‌ای نورانی برای برون‌رفت از تمام معضلات اجتماعی حتی سیاسی و امنیتی که با آن مواجه هستیم، بدانیم. گام بعدی در نظام حکمرانی فرهنگی این است که جایگاه اصلی و مخصوص مسجد را بازتعریف نکرده‌ایم و برای مسجد شأن شفاف و مشخصی قائل نشده‌ایم.

محمدیان تصریح می‌کند: حتی جاهایی که شعارهای خوب و قوی داده‌ایم به تناسب آن شعارها اقدام نکرده‌ایم و با اختلالاتی در امر اداره مسجد مواجه هستیم که نه تنها مدیریت مسجد را تحت تأثیر قرار می‌دهد بلکه باورمندی دینداران به کارآمدی دین نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد. نتیجه اقبال کم و ناآشنایی با مسجد و کارکردهای آن به قهر و مسجدگریزی نسل نو منجر می‌شود که برای رفع آن نیاز به عزم همگانی در جامعه دینداران، مبلغان دین، نهادهای دینی و فرهنگی برای ایجاد نهضت بازگشت و آشتی با مسجد داریم.

راهکارهایی برای احیای مساجد

معاون سازماندهی و شبکه‌سازی ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی هنری مساجد کشور یادآور می‌شود: وجود متولیان متعدد و ناهماهنگ، ذائقه‌ها و سلیقه‌های شخصی در مدیریت و ارزش‌گذاری فعالیت‌های مسجد، سیاست گذاری‌های ناقص و غیرجامع نگر در مورد مسجد و... از جمله معضلات مهمی است که جامعه دینداران ما در اداره مسجد با آن مواجه هستند. به نظر می‌رسد اگر دستگاه متولی در این راه تسهیل‌گری کرده و کارها را به سامان برساند، مردم را بیشتر از گذشته با خود همراه می‌کند.

دکتر محمدیان تأکید می‌کند: مسجد خانه اول ملت مسلمان است. باید آن را احیا کنیم تا مردم بدانند و بتوانند گمشده خود را در مسجد جست‌وجو کنند. آرامش، آموزش، تربیت و مواسات و همدلی، انسجام و وحدت همه در مسجد پدید می‌آیند. از اوایل انقلاب یا دوران جنگ تحمیلی مثالی نمی‌زنم، دو سه سال اخیر و در دوران کرونا شاهد بودیم که مردم با محوریت مساجد توانستند دست همدیگر را گرفته و دل‌هایشان به هم نزدیک‌تر شود. دستگاه‌های متولی یا جریان حکمران مسجدی باید عزم جدی برای احیای هویت مسجد داشته باشند و تمام موانع تسهیل دسترسی مردم به مسجد را برطرف کنند. از اعمال سلیقه‌های شخصی در اداره مساجد پرهیز کرده و مسجد را به عنوان خانه امن خدا قرار دهند تا مردم بتوانند در هر ساعت و لحظه‌ای به آن وارد و از آن خارج شده و از فیوضات آن بهره‌مند شوند. مهم‌ترین نکته در این راه توجه به نیاز روز جوانان است. امام جماعت جوان، تحصیلکرده و عاقل می‌تواند محور جذب جوانان در مسجد باشد. همین طور هیئت امنای امین و فعال نیز می‌تواند نیازهای جوان را درک کرده و زمینه حضور آن‌ها را به خاطر اصلاح رویه اجتماعی و خدمتی که می‌تواند به فرهنگ محلات انجام دهد، فراهم کند.