علی‌اکبر توحیدیان، دکترای علوم قرآن و حدیث و پژوهشگر قرآن طی سلسله گفت‌وگوهای قرآنی ویژه این ماه با موضوع «حیات قرآن از ازل تا ابد»، مرحله حضور قرآن در کتب آسمانی پیامبران پیش از ختمی مرتبت(ص) را بررسی می‌کند.

راجع به مرحله حضور قرآن در کتب آسمانی پیامبران پیش از ختمی مرتبت(ص) توضیح دهید. در کدام‌ یک از کتب آسمانی به نام قرآن اشاره شده است؟ 

در شرح حضور قرآن در کتب آسمانی پیامبران پیش از ختمی مرتبت(ص) از سه منظر می‌توان موضوع را تبیین کرد. منظر اول، نام قرآن و اوصاف آن در سایر کتب آسمانی. منظر دوم، نام پیامبر خاتم(ص) در سایر کتب آسمانی و منظر سوم، اسامی و معرفی سایر کتب آسمانی در قرآن. 

از منظر اول، تحقیقات نشان می‌دهد که نامی از قرآن یا اوصاف آن در سایر کتب آسمانی نبوده و نیست. از منظر دوم، براساس تحقیقات انجام‌شده، نام و اوصاف پیامبر خاتم(ص) در تورات و انجیل وجود دارد و با وجود تحریفاتی که در این دو کتاب آسمانی صورت گرفته است، اوصافی از پیامبر اکرم(ص) در آنها یافت می‌شود که قابل تطبیق بر فرد دیگری نیست. در چند فصل و آیه از انجیل، نام «محمدئیم» آمده است؛ از جمله فصل ۵، آیه ۱۶ از کتاب غزل غزل‌ها (غزل‌های سلیمان)، «پارقلیطا» که معرب «پاریکلتوس» به معنای ستوده و در عربی، احمد و محمد است، در انجیل وجود دارد.

آیات متعددی از قرآن مجید تصریح می‌کند که اهل کتاب یعنی یهود و نصارا هم‌عصر با نزول قرآن، خاتم‌النبیین(ص) را می‌شناختند و از اوصاف ایشان از طریق کتاب‌های آسمانی خود مطلع بوده‌اند. از این نظر هم آنها در قرآن مورد سرزنش قرار گرفته‌اند که ما به بخشی از آنها اشاره خواهیم کرد. البته اسناد و شواهد تاریخی به‌ویژه در شأن نزول بعضی از آیات قرآن مجید نیز حاکی از اطلاع علمای اهل کتاب از رسالت پیامبر اکرم(ص) و ظهور دین اسلام است که بعضاََ برای امتحان کردن پیامبر(ص) و ارزیابی صحت نبوت ایشان به خدمتشان مشرف می‌شده‌اند.

در توضیح منظر سوم باید عرض کنم که در قرآن کریم، اسامی تورات، زبور و انجیل بارها آمده است و اصل آنها مورد تصدیق قرآن واقع شده‌اند که به این دسته از آیات هم اشاره‌ای خواهیم کرد.

آیاتی از قرآن مجید مؤید این معناست که نام و اوصاف پیامبر اکرم(ص) در تورات و انجیل آمده است. قرآن بارها در مذمت یهود و نصارا این نکته را متذکر شده که آنها پیامبر اسلام(ص) را حتی در حد فرزندان خویش می‌شناختند: «الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَعْرِفُونَهُ کَمَا یَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ...» (١۴۶/ بقره)، ولی پس از روشن شدن حقانیتش، به‌دلیل منافع شخصی و دنیوی از پیروی او سر باز می‌زدند؛ برای مثال می‌توان به این آیات اشاره کرد: بقره/ ۸۹ و ۱۴۶، آل‌عمران/ ۸۱، انعام/ ۲۰، اعراف/ ۱۵۷، توبه/ ۱۱۱، فتح/ ۲۹ و صف/ ۶.

در خطبه الوسیله از امام علی(ع) آمده است: «و ما من رسول سلف و لانبی مضی الّا و قد کان مخبراََ ََامته بالمرسل الوارد من بعده و مبشراََ برسول الله(ص)...؛ هیچ پیامبری نبوده جز آنکه مردم را به پیامبر بعد از خود بشارت داده و همه‌ پیامبران به نبوت حضرت محمد(ص) بشارت داده‌اند.» (کافی، ج ۸، ص ۲۵، ح ۴)

 به نظر شما چرا خداوند در قرآن به نام سایر کتب آسمانی نظیر تورات و انجیل اشاره می‌کند؟ 

بخشی از آیات قرآن مجید تورات و انجیل را تصدیق می‌کند، مانند بقره/ ۸۹، آل‌عمران/ ۳، مائده/ ۴۶ و ۴۸، صف/ ۶. این تصدیقات به معنای ابقای انجیل و تورات برای همیشه نیست، بلکه به معنای هماهنگی محتوای همه‌ کتاب‌های آسمانی است. ضمن اینکه فقط تأییدی بر بخش‌های تحریف‌نشده‌ این کتب به شمار می‌رود. لازم به ذکر است که قرآن به جزئیات نزول انجیل اشاره‌ای نکرده، ولی به جزئیات نزول تورات اشاراتی دارد. 

انجیل به زبان یونانی و شاید فارسی به معنای بشارت، یعنی خبر شادی‌آور و مسرت‌بخش و تورات کلمه‌ای عبرانی به معنای شریعت و تعلیم است. از نظر قرآن، انجیل درواقع تصدیق‌کننده‌ تورات محسوب می‌شود: «وَإِذْ قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُم مُّصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاةِ...» (صف/ ۶) در همین آیه، بشارت آمدن پیامبر اسلام(ص) هم ذکر شده است: «...وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ یَأْتِی مِن بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ...» به عبارت دیگر، حضرت عیسی(ع) و کتابش انجیل، واسطه‌ای بین دو دعوت الهی هستند که رسولانش، حضرت موسی(ع) و حضرت محمد(ص) نام دارند.

آیات ۴۶ و ۱۱۰ سوره‌ مبارکه‌ مائده نیز بر تصدیق تورات در انجیل تصریح کرده است. با اینکه مسیحیان به چهار انجیل (مرقس، یوحنا، متی و لوقا) اعتقاد دارند، قرآن در همه جا از انجیل یعنی به‌صورت مفرد نام برده و فقط آن‌ را مورد تصدیق و واقع‌نمایی قرار داده است. در آیات گوناگون قرآن بر تحریف عهدین جدید و قدیم، تورات و انجیل تصریح شده که از آن جمله می‌توان به بقره/ ۷۵ و ۱۴۶، آل‌عمران/ ۷۸، نساء/ ۴۶ و انعام/ ۹۱ اشاره کرد. 

 تفوق قرآن بر سایر کتب آسمانی چیست؟ 

روایات متعددی وجود دارد که می‌گوید همه‌ کتب آسمانی که ۱۰۴ کتاب است، از صحیفه‌های آدم(ع)، صحف ابراهیم(ع)، ادریس(ع)، تورات موسی(ع)، زبور داوود(ع) و انجیل عیسی(ع) تا قرآن عزیز، همگی در ماه مبارک رمضان نازل شده‌اند و این ارزش معنوی و ملکوتی این ماه بزرگ و بی‌نظیر را می‌رساند و همان‌گونه که خداوند متعال می‌فرماید، قرآن بر همه‌ آنها «مُهَیمِن» است: «وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتَابِ وَمُهَیْمِنًا عَلَیْهِ...» (مائده/ ۴۸).

مهیمن از هیمنه به معنای تسلط همراه با مراقبت و نگهداری گرفته شده و یکی از اسمای حسنای الهی هم «مهیمن» است: «هُوَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ...» (حشر/ ۲۳). بنابراین نقش قرآن در مقایسه با سایر کتب آسمانی، مشابه نقش خداوند است؛ یعنی هم استیلا، تسلط، اشراف، برتری و فوقیت دارد و هم حافظ و نگهدار آنهاست.

همچنین یکی از القاب قرآن مجید، «ام‌الکتاب» است که سه بار در خود قرآن آمده: آل‌عمران/ ۷، رعد/ ۳۹ و زخرف/ ۴. مفسران معانی و مصادیق گوناگونی برای ام‌الکتاب گفته‌اند؛ ۱ ـ آیات محکم قرآن (محکمات) ۲ ـ اصل و اساس علم خداوند ۳ ـ سوره‌ حمد ۴ ـ لوح محفوظ ۵ ـ معانی فلسفی و حکمی که فلاسفه و حکما درباره عقول کرده‌اند و از بحث ما خارج است. ۶ ـ «ام» به معنای مشهور یعنی مادر. به عبارتی قرآن، مادر کتاب‌های آسمانی دیگر است، به‌طوری که جمیع کتب آسمانی از قرآن استنساخ می‌شود. معنای ششم محل بحث ماست، رابطه‌ مادر و فرزندی را برای قرآن و سایر کتب آسمانی می‌رساند و قابل تأمل است. ضمن اینکه با معانی دیگر هم قابل جمع بوده و هر کدام از منظری درست و قابل قبول است.