همایون همتی؛ استاد دانشگاه تهران، شامگاه ۲۰ اردیبهشت ماه در نشست علمی «نقد نیهیلیسم اخلاقی از دیدگاه قرآنی» که از سوی انجمن معارف دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد با بیان اینکه نیهیلیسم نه به گستردگی امروز، ولی قبل از نیچه هم وجود داشته است، گفت: برخی گفته‌اند آرای برگیاس در یونان باستان نیهیلیستی بوده است ولی جریانی که امروز با آن مواجهیم و جامعه ما را سیل‌وار درنوردیده است و مراجعان جوان به روان‌شناسان بر آن تاکید دارند نیهلیسم اخلاقی و وجودی(متافیزیکی) است. متاسفانه بیشترین قربانی نیهیلیسم اخلاقی، جوانان هستند و این در حالی است که نه در  دانشگاه‌های کشور و نه در حوزه‌های علمیه به اخلاق توجه لازم صورت نمی‌گیرد. 

وی افزود: نیهیلیست‌ها، الحادباور هستند و به خدا و معاد معتقد نیستند و به قول داستایوفسکی وقتی خدا وجود نداشته باشد همه چیز مجاز خواهد شد؛ پل سارتر هم از تعبیر او یاد می‌کند؛ لذا اگر خدایی نباشد و حساب و کتابی برای روز قیامت نباشد و به تعبیر نیهیلیست‌ها ما به هستی پرتاب شده باشیم مجاز و آزاد و مختاریم تا در دنیا هر غلطی خواستم بکنیم و جامعه دچار هرج و مرج می‌شود. 

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه نیهیلیسم به تفکر اشاعره نزدیک است، اظهار کرد: معتزله می‌گفتند حسن و قبح و یا ارزش‌های اخلاقی با عقل بشر قابل تشخیص است و ذاتی می‌توان آن را فهمید و در مورد آن بحث کرد ولی اشاعره می‌گفتند عقل نمی‌تواند خوب و بد و درست و غلط اخلاقی را تشخیص دهد و اینها تابع شرع است؛ البته اینها امثال نیهیلیست‌های نیچه‌ای به شرع معتقد نیستند و می‌گویند امور اخلاقی یکسری قرارداد است که در طول زمان و از جامعه و نسلی به نسل دیگر تفاوت می‌کند و کاملا قراردادی است. 

همتی افزود: ما شیعیان معتقدیم که ارزش‌ها قراردادی نیستند، مطلق و ذاتی هستند و ریشه در عالم بالا دارند؛ ما متاسفانه به راحتی از کنار فلسفه دانش اخلاق گذشته‌ایم و آثار بد آن را در آینده تجربه خواهیم کرد. در مورد ارزش‌های اخلاقی، کسانی مانند هیلاری باتنا معتقدند که میان ارزش و واقعیت رابطه وجود دارد و گرچه این رابطه منطقی نیست ولی در نهایت ارزش‌ها به واقعیات منتهی خواهند شد وگرنه نمی‌توانند کمال واقعی ایجاد کنند. 

استاد دانشگاه تهران اظهار کرد: امروز دو یا سه مکتب در فلسفه اخلاق ایجاد شده است که از جمله مطلق‌گرایی اخلاقی و دیگری رئالیسم اخلاقی است؛ از منظر نیهیلیسم انسان سرگشته است و دستی از غیب بیرون نمی‌آید تا کاری بکند و معاد و نظارت الهی هم در کار نیست لذا چه لزومی دارد انسان در چنین شرایطی هر کاری دلش خواست انجام ندهد و هر طوری خواست زندگی نکند لذا نیهیلسم اخلاقی، نفی صریح ارزش‌های اخلاقی است و نتیجه آن از سکولاریسم و نسبی‌گرایی اخلاقی خطرناکتر است و عالم را تبدیل به باغ وحش بزرگ می‌کند. 

وی با بیان اینکه نیچه معتقد است که انسان فقط بدن دارد و روح ندارد که این نظریه صددرصد مخالف با اسلام است، ادامه داد: انسان، بزرگ کوچک‌نما و عالم اکبر است و جهان، عالم اصغر؛ ابن عربی گفته است که انسان جهان‌هایی در درون خود و لایه بر لایه و ذومراتب است و تنها این بدن مادی نیست؛ اشعاری منسوب به امیرمؤمنان(ع) است که فرمودند آیا تو پنداشتی که جرم صغیر و کوچکی هستی در حالی که عالم کبیری در وجود تو در هم پیچیده شده است. فروید هم اشتباه می‌کرد که می‌خواست همه وجود انسان را با میل جنسی تبیین کند. 

همتی تصریح کرد: پس نیهیلیسم به معنای پوچ‌گرایی، هیچ‌گرایی و فقدان هر نوع ارزش و هدف و زندگی بی‌معناست؛ بنده مدتی در آلمان رایزن فرهنگی بودم، این کشور دو جنگ جهانی را تجربه کرده است و شاهد واقعه هولوکاست هم بوده است البته نه با تفسیری که صهیونیست‌ها درست کرده‌اند و قصد دارند با افزایش کشتارها به ۵ و ۶ میلیون از جهان باج بگیرند بنابراین نیچه محصول چنین دورانی است که انسان، بی‌پناهی و بی کسی و تنهایی و غربت را با پوست و گوشت و استخوان لمس کرده است و بعد از آن الهیات هولوکاست و پساهولوکاست پدید آمد.

وی اضافه کرد: فلاسفه یهودی چند سؤال مطرح کردند که خدا کجا رفته بود وقتی انسان‌ها را می‌سوزاندند؟ چرا خدا فریاد مظلومانی که در دو جنگ جهانی اول و دوم کشته شدند را نشنید؟ چرا خدا فریاد هیتلر را وقتی گفت باید نسلی که پست است و لیاقت زندگی ندارد نابود کنیم، نشنید؟ جالب اینکه هیتلر جنایتکار و خونخوار به آراء نیچه هم استناد می‌کرد و تفکرات نیچه عملا توجیه‌گر سیاست‌های هیتلر بود؛ نیچه هم بالاترین ارزش اخلاقی را قدرت می‌داند و می‌گوید مسیحیت انسان‌ها را ضعیف و برده تربیت می‌کند و شفقت و ترحم، بدترین رذیلت اخلاقی است و انسان‌ها باید چنین قوی تربیت شوند که بدون مدد دیگری از خود دفاع کنند ولی مسیحیت افراد را ضعیف تربیت می‌کند لذا با همه ادیان مخالفت دارند.

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه نیچه اخلاق را دو قسم کرده بود؛ اخلاق فرادستان و اخلاق بردگان و افراد ضعیف، ادامه داد: او معتقد بود فرودستان ارزش حمایت ندارند، یا بیدار شده و یا از بین خواهند رفت؛ او می‌گفت باید سوپرمن یعنی انسان برتر تربیت کنیم؛ انسانی که نیاز ندارد کسی دست او را بگیرد و به او کمک کند لذا تفکر نیهیلیستی، زهر و سم خطرناکی است که اگر وارد فکر کسی شود انسان را فلج و بدون آرمان و بی‌اقدام می‌کند. 

همتی بیان کرد: اما در مقابل در قرآن ما هم به شفقت و مهربانی در برخورد با دیگران دعوت شده‌ایم و هم به جهاد در برابر زورگویان و دفاع از مظلومان؛ این تنهایی، بی سرپناهی و پوچ‌گرایی در دوره جنگ جهانی  دوم در آلمان بیداد می‌کرد و نیچه حاصل چنین عصر و شرایطی است لذا انتظار تفکر منسجم و خوشبینانه از او انتظار نمی‌توان داشت لذا سراسر تنفر و بدبینی بود و می‌گفت کلیسا و کشیشان دروغ می‌گویند و شیاد هستند که جامعه را به غفلت می‌کشانند و به جای دعوت مردم به انقلاب به آنان مسکن می‌دهند و اخلاق غلامانه و زبونانه به آنان آموزش می‌دهد ولی در اسلام چنین نیست. 

وی افزود: مدلی که از مسیحیت در تصویر خدا وجود دارد یعنی تثلیث سبب شده بود تا جبهه الهیات، ورشکست شود و پیامی برای بشر و زندگی او نداشت ولی در اسلام، کسی حق ندارد مغالطه کند و سوء برداشت و رفتار یک عده از مسلمانان را به پای همه و اسلام بنویسد؛ سراسر اندیشه نیچه مشحون از مغالطات فلسفی است؛ مگر می‌توان ورژن آلمانی مسیحیت را به همه مسیحیان و مسیحیت در جهان تعمیم بدهید و بعد آن را به همه ادیان جهان هم تعمیم دهید؟ ما نمونه‌هایی چون ائمه و برخی بزرگان دیگر را داریم که عابدان شب بودند و از محرومان و مستضعفان دستگیری می‌کردند و مجاهدان روز و شیران غران در مواجهه با دشمنان بودند. پیامبر(ص) در مورد حضرت علی(ع) فرمودند که شمشیر حضرت علی(ع) در روز خندق از عبادت ثقلین برتر است.  

همتی با اشاره به آثار آیت‌الله خوشوقت درباره عبودیت و بندگی، اظهار کرد: وقتی این آثار را مطالعه کنیم می‌بینیم عبودیت، حقیقت آفرینش برای تربیت انسان‌های عبد است و پیامبر(ص) هم عبد بود و همه پیامبران، نعم‌العبد بودند. قرآن کریم فرموده است: ما دنیا را بازیچه نیافریدیم و بازیگر هم نیستیم؛ خداوند حکیم است و حکیم کسی است که فعل او هدفمند و غایتمند است. من معتقدم آموزه‌های اخلاقی عرفانی قرآن کریم و اهل بیت(ع) و عرفان حقیقی علوی و اهل بیتی(ع) که علی(ع) در دل شب در نخلستان زار می‌زد و عبادت می‌کرد بیدارگر و پادزهر و زائل‌کننده نیهیلیسم است. 

وی تاکید کرد: همه ما در برابر جوانان کشور مسئولیت داریم و باید عرفان درس بدهیم و عرفان بگوییم؛ دل من برای نسل جوان می‌سوزد و ما عارفان و فلاسفه بزرگی چون مطهری، بهشتی و ... را از دست داده‌ایم که جای آنان پر نشده است و چندین استاد عرفان مانند آیت‌الله خوشوقت بودند و از دست رفته‌اند و جای آنان خالی است. باید دین را جذاب و قانع‌کننده برای تحصیل‌کردگان ارائه دهیم تا خلا فکری آنان توسط استعمار و بیگانه پر نشود.