بررسی سیره اجتماعی معصومین (ع) و ارائه نمونه‌های عینی از رفتار آن بزرگواران به مخاطبان و به ویژه نسل جوان که پذیرای الگوی دینی و ارزشی هستند در شرایط کنونی جوامع اسلامی ضروری است زیرا آن بزرگواران الگوها و اسوه‌های عملی و اخلاقی هستند، از این رو گفتار، رفتار، کردار و تقریر آن بزرگواران دلیل و برهان شرعی است. به این جهت راه نجات، تنها در پیروی کردن از آنان منحصر شده است.

حیات اجتماعی امام رضا (ع)

همانطور که گفته شد، بشر در زندگی خود از روز اول احتیاج به دیگران داشته و نتوانسته است به تنهایی زندگی کند چون همه احتیاجات او به تنهایی تمام شدنی نیست و ناچار است با دیگران در ارتباط باشد. این مهم در جامعه امروز قابل بررسی است و بهترین الگو برای روابط اجتماعی معصومین (ع) هستند و در این مطلب الگوی ما امام رضا (ع) و حیات اجتماعی ایشان است.

برای درک چگونگی حیات اجتماعی امام رضا (ع) می‌توان ارتباط این امام همام را با خانواده مثلا در برابر والدین، همسران، فرزندان و در ارتباط با خویشاوندان مانند برادران، خواهران، عموها و بستگان دیگر و در ارتباط با اقشار مختلف مردم جامعه به‌عنوان مثال، مومنان، مخالفان، غلامان، همسایگان، مهمانان وغیره مورد بررسی قرار دهد تا سیره آن حضرت به صورت دقیق و تفصیلی معلوم گردد و برای بهبود روابط افراد در جامعه اسلامی بکار برده شود.

سیره اجتماعی امام رضا (ع) در ارتباط با والدین

همه ادیان الهی و مکاتب انسانی، مقام پدر و مادر را بسیار ارزشمند عنوان کردند اما اسلام، بیش از دیگر مکاتب به این موضوع توجه کرده و به والدین عظمت بخشیده است. والدین در اسلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. جایگاه پدر و مادر در سیره اجتماعی امام رضا (ع)، نیز دارای ارزش است و رفتار آن بزرگوار با پدر و مادر، در منابع سیره‌شناسی ثبت شده و به یادگار مانده است. رفتار امام رضا (ع) با پدر و مادر، رفتاری آمیخته با احترام فراوان است. سیره آن حضرت با والدین، سرمشق خوبی برای دیگران است که باید از آن پیروی کرد زیرا آن حضرت به دلیل اتصال به منبع وحی، بیش از هر کسی مقام پدر و مادر را درک نموده و به اهمیت آن آگاه بوده است.

اطاعت والدین

امام رضا (ع) همواره از پدر و مادرشان اطاعت می‌کردند و دیگران را نیز به اطاعت والدین امر کردند.  حضرت (ع) نافرمانی و بی‌توجهی به پدر و مادر را نوعی نافرمانی و بی‌توجهی به خدا و فرمان‌شکنی او دانسته است.

احسان به والدین

در اسلام هیچ خدمتی و فداکاری بالاتر از خدمت والدین نیست و نیکی به آنان بزرگترین خدمتی است که شخص می‌تواند از انجام این وظیفه به سعادت برسد و دیگران را نیز به این وظیفه جلب توجه و تشویق نماید؛ چون نیکی به والدین یکی از اوامر خداوند است.

احترام به والدین

هیچ انسانی دوست ندارد که نسبت به او بی‌احترامی شود، بلکه هر انسانی تمایل دارد که همواره مورد احترام افراد قرار بگیرد و احترام به پدر و مادر یکی از واجبات الهی است. حضرت امام رضا (ع) افزون بر اینکه خود به پدر بزرگوار و مادر گرامی خویش، احترام فراوان می‌گذاشتند و حق آنان را ادا می‌نمودند، در ضرورت تکریم پدر و مادر سفارش کردند و حرمت آنان را یاد آور شدند از این رو در سخنان ارزشمند خود حقوق پدر و مادر را بیان و فرمودند که بر شما باد احترام و اکرام به والدین و این احترام و اکرام در همه موارد لحاظ شود.

تواضع و فروتنی نسبت به والدین

رفتار فرزندان در مقابل پدر و مادر باید متواضعانه باشد و نسبت به آنان فروتنی نشان بدهند. امام رضا (ع) نیز همواره در مقابل والدین متواضعانه و فروتن بودند و به پیروان خود نیز در مقابل والدین حکم فروتنی و تواضع دادند. امام رضا (ع) چنان نسبت به پدر و مادر تواضع داشتند که در حضور آنان آهسته سخن می‌گفتند و به پیروانشان نیز تاکید نمودند و فرمودند: «در محضرش صدای خود را آهسته گردانی، زیرا که پدر اصل و ریشه فرزند و فرزند بخشی از اوست و اگر پدر نبود فرزند هم نبود.»

سپاسگذاری از والدین

تشکر و سپاسگذاری از منعم حقیقی واجب است. در قرآن کریم جایی که خداوند عالم برای شکر خود حکم کرده همان جا بلا فاصله در مورد والدین می‌فرماید که برای آنان نیز شکر بجا بیاورید.

انفاق نسبت به والدین

انفاق در راه خدا و کمک به نیازمندان و به‌ویژه به پدر و مادر، مورد توجه امام رضا (ع) بوده است و به پیروان خود نیز تاکید کردند که انفاق به پدر و مادر از همه مقدم‌تر و برترین بخشش است.

دعا برای والدین

یکی از وظایف فرزندان این است که در حق والدین دعا کنند، چون آنان برای تربیتشان زحمت‌های فراوان کشیده‌اند که جبرانش به هیچ وجه ممکن نیست. امام رضا (ع) نیز همواره برای والدین دعا می‌کردند و فراموش کردن والدین را بعد از مرگشان سبب عاق و نافرمان شدن فرزند می‌دانستند و به دیگران نیز سفارش و توصیه کردند که برای والدین خود دعا کنند.

جایگاه مادر در منظر امام رضا (ع)

آنچه که تاکنون بیان شد، حیات اجتماعی امام رضا (ع) در ارتباط با والدین بود. ولی مادر بیش از پدر مورد تکریم دین اسلام قرار گرفته است، مقام مادر در همه ادیان گذشته نیز مانند دین حضرت عیسی مسیح (ع) به حدی عالی است که عیسی (ع) در گهواره لب به سخن گشود و نسبت به طهارت و پاکی مادر گواهی داد و پس از آن، شکر خدا کرد که او را نسبت به مادرش نیکوکار قرار داده است. حضرت عیسی مسیح (ع)، خصلت‌های نیک فراوانی داشت اما نیکی به مادر را به‌عنوان برترین امتیازش به زبان می‌آورد که این امر، دلیل بر اهمیت مقام مادر است.

در سیره اهل بیت (ع) و امام رضا (ع) نیز برای مادر ارزشی بیشتر از پدر به چشم می‌خورد. آن حضرت درباره حق مادر تاکید فراوان و آن را لازم‌ترین حقوق معرفی کرده است.

امام رضا (ع) می‌فرمایند: «بدان که حق مادر از لازم‌ترین حقوق و از واجب‌ترین واجبات است، زیرا این مادر است که هرچه دیگران تحملش را ندارند، تحمل کرده است. تو را با گوش، چشم و تمام اعضای بدن خود، با تمام محبت و رضایت حفظ و نگهداری کرده است و با کمال مسرت و خوشحالی ناراحتی‌هایت را برطرف ساخته و با تمام قوا کوشیده است تا خواسته‌هایت را برآورده سازد. »

«حاضر بود که خود گرسنه بماند اما تو را سیر کند و خود تشنه باشد ولی تو را سیراب نماید، خود برهنه باشد و تو را بپوشاند و خود در آفتاب بماند و تو را در سایه گذارد. از این رو، باید به اندازه زحمت مادر، از او تقدیر به عمل آورد، به او نیکی نمود و با او مدارا کرد. البته جز با کمک خدا شما توان ادای حق مادر را ندارید.»

«خداوند عالم حق مادر را قرین حق خود قرار داده و فرموده است: به انسان توصیه کردیم شکر من و پدر و مادرت را به جا آورد که بازگشت همه شما به سوی من است.»

برگرفته از «بررسی حیات اجتماعی امام رضا علیه السلام» به نگارش ساجد علی چاندیو