حدود ساعت ۱۱ صبح شنبه در خانه‌ای در محله شاه فیصل کراچی، هفت تا هشت زن دور یک میز جمع شده‌اند. آن‌ها از مناطق مختلف و حتی دوردست به اینجا آمده‌اند.

زنان با خود دوات‌های حاوی جوهر مخصوص آغشته به پنبه یا پارچه ابریشم، ورق‌های کاغذ براق و نیز قلم نی‌هایی با اندازه‌های مختلف که با دقت تراشیده شده‌اند آورده‌اند.

رشد خوشنویسی پس از استقلال پاکستان

آنها پس از فرو بردن قلم‌نی‌های خود در مرکب، سعی می‌کنند الفبای عربی را خوشنویسی کنند یا آیه‌ای از قرآن را با خطوط مختلف بنویسند. برخی از آنها به خط دیوانی علاقه‌مند هستند که سبک نگارش حروف با کشیدگی و انحنای زیاد و به شکل گل است که در دوران عثمانی توسعه یافته است. برخی دیگر سعی می‌کنند آیه‌ای را به خط نسخ بنویسند که برای قرن‌ها خط استاندارد عربی برای کتابت و نشر قرآن کریم بوده است.

بعضی دیگر می‌خواهند در خط ثلث که سبک خوشنویسی حروف به صورت درشت‌تر است و به‌طور گسترده در آثار هنری قرآنی استفاده می‌شود و بسیاری از مردم تابلوهای قرآنی نوشته شده به این خط را بر روی دیوار خانه‌های خود نصب می‌کنند، تبحر پیدا کنند.

استاد، یک به یک کارهای آنها را می‌بیند و اشتباهات آنها را یادآوری و به آنها کمک می‌کند تا آن را اصلاح کنند. اینجا خانه «نوید معروف»، استادی است که سال‌ها به آموزش هنر خوشنویسی پرداخته است.

او علاوه بر تدریس خوشنویسی در مدرسه هنر کراچی (KSA)، اغلب کارگاه‌هایی را در مورد هنر خوشنویسی در دانشگاه‌ها و مکان‌های دیگر برگزار می‌کند؛ برای کانال یوتیوب خود ویدئوهایی درباره خوشنویسی می‌سازد، به علاقه‌مندان از جمله خارجی‌ها برای یادگیری نحوه نوشتن خطوط مختلف، آموزش آنلاین می‌دهد و همچنین در خانه خود به آموزش هنرجویان می‌پردازد.

معروف بیشتر به تدریس خطوطی مانند رقعه، دیوانی، ثلث و... می‌پردازد که برای نوشتن متون عربی استفاده می‌شود. با این حال، او به خاندان استاد یوسف دهلوی تعلق دارد که استاد خط نستعلیق دهلوی بود، سبکی از خط نستعلیق که در هند برای نوشتن زبان اردو ابداع شد و پس از استقلال پاکستان نیز رواج داشت. بعدها خط نستعلیق لاهوری که توسط خوشنویسان پنجاب پس از استقلال پاکستان از هند ابداع شد، جایگزین این خط شد.

 یوسف، خوشنویس مشهوری بود که عبارت «بانک دولتی پاکستان» را بر روی پول پاکستان خوشنویسی کرد. نوید معروف نسل چهارم از دودمان یوسف است؛ او این هنر را نزد استاد محفوظ احمد، شاگرد استاد عبدالرئوف دهلوی که نزد یوسف آموزش دیده بود، آموخت.

هنگامی که محفوظ، خط نستعلیق دهلوی را نزد استاد عبدالرئوف آموخت، استادش به او توصیه کرد که خود را به نستعلیق محدود نکند و در هنر نوشتن خطوط عربی دیگر تمرین کند.

محفوظ به این توصیه عمل کرد و به صورت خودآموز در خط‌های مختلفی مانند کوفی، نسخ و ثلث تبحر یافت. او همچنین هنر نقاشی را فرا گرفت تا نوشته‌های خود را تزئین کند. نوید معروف که در بسیاری از مسابقات بین‌المللی خوشنویسی که در ترکیه و امارات متحده عربی برگزار شده جوایزی را کسب کرده است به شاگردی محفوظ افتخار می‌کند.

خانواده معروف پس از تولد در مانسهره در سال ۱۹۸۸، در همان سال به کراچی آمدند. در ۱۱ سالگی فراگیری قرآن کریم را به پایان رساند و پس از آن درس نظامی را به زبان عربی به پایان رساند و فارسی را نیز فرا گرفت. وی دارای مدرک معادل کارشناسی ارشد زبان عربی از دانشگاه کراچی است.

معروف می‌گوید که از آنجایی که به خوشنویسی علاقه زیادی داشت، در مسابقه صادقین که توسط شرکت متروپولیتن کراچی در سال ۲۰۰۸ برگزار شد، شرکت کرد. او به یاد می‌آورد که استاد عبدالرئوف، داور مسابقه، از او پرسید که چه چیزی باعث شده او الف را به صورت بزرگ به نحوی که در تمام طول کاغذ کشیده شده است بنویسد.

معروف پاسخ داد که او این هنر را نیاموخته است و فقط سعی کرده به شیوه‌ای مشابه آنچه که مشاهده کرده است بنویسد. او البته جایزه‌ای دریافت نکرد اما استاد عبدالرئوف او را به محفوظ سپرد و او هشت سال هنر خوشنویسی را به معروف آموخت.

معروف به غیر از آموزش هنر، کارهای هنری سفارشی را نیز می‌پذیرد. او همچنین عناوین جلد کتاب‌ها و مجلات از جمله رمان «الف» اثر عمیره احمد را خوشنویسی کرده است. او همچنین خوشنویسی متن سنگ قبرها را نیز انجام می‌دهد.

عشق به قرآن، عامل رشد خوشنویسی در پاکستان

معروف برداشت جالبی از وضعیت هنر خوشنویسی در پاکستان دارد. او می‌گوید که این هنر در پاکستان هرگز رو به افول نخواهد رفت، زیرا تا زمانی که مردم قرآن کریم را تلاوت می کنند، همیشه به هنر کتابت آن علاقمند خواهند بود که این امر آنها را به فراگیری خوشنویسی تشویق‌ می‌کند.

با این حال او از اینکه خوشنویسی آنطور که باید آموزش داده نمی‌شود ابراز تأسف می‌کند. او می‌گوید که در حال حاضر KSA تنها مؤسسه هنری در کراچی است که دوره‌های گسترده‌ای را در زمینه خوشنویسی ارائه می‌دهد.

به گفته وی مؤسساتی مانند شورای هنر پاکستان یا مدرسه دره ایندوس فقط دوره‌های کوتاه یا دوره‌های نامنظم خوشنویسی برگزار می‌کنند. وی افزود که خوشنویسی در برنامه درسی دانشکده مطالعات بصری دانشگاه کراچی گنجانده شده است، اما آنها مجبورند چیزهای دیگر را آموزش دهند. در آنجا تنها خطی که آموزش می‌دهند خط کوفی است؛ خطی قدیمی که عمدتاً بر پایه خطوط مستقیم و با استفاده کمتر از کشیدگی و انحنا مبتنی است.

او توضیح می‌دهد که در بسیاری از مناطق دیگر کشور، آموزش خوشنویسی محدود به خط نستعلیق است که خط استاندارد برای نوشتن اردو است. نستعلیق در ایران از خطی به نام تعلیق گرفته شده و تکامل یافته است.

 تعداد شاگردان دختر او بیشتر از پسران بوده است. او دلیل این امر را این می‌داند که زنان خانه‌دار نسبت به مردان و زنان شاغل به راحتی می‌توانند برای خوشنویسی وقت بگذارند. او می‌گوید این هنر مستلزم صرف زمان زیادی است و همیشه به شاگردانش می‌گوید اگر می‌خواهند خوشنویس حرفه‌ای شوند، باید حداقل دو ساعت در روز تمرین کنند.

خوشنویسی؛ هنری متعالی

معروف می‌گوید که خوشنویسی یک هنر سلطنتی است و باید به آن احترام گذاشت و به الزامات آن پایبند بود. وی تأکید می‌کند که باید برای آن هزینه کرد و علایق دیگر و حتی نیازهای اولیه را فدا کرد تا به استادی در این هنر دست یافت.

می‌توان مواد ارزان‌قیمت را جایگزین بسیاری از ملزومات گران‌قیمت این هنر کرد که معروف آنها را «شاهی ششکای» می‌نامد. به عنوان مثال، یک تکه پارچه معمولی برای نگه داشتن در زیر کف دست برای جلوگیری از خراب شدن اثر خوشنویسی با عرق دست کافی است. با این حال، معروف از پوست خرگوش برای این منظور استفاده می‌کند، زیرا استادان قبلی این را توصیه می‌کردند. به همین ترتیب، می‌توان به جای نخ‌های ابریشمی از یک تکه پنبه در دوات استفاده کرد.

یکی دیگر از لوازم جانبی جالبی که معروف استفاده می‌کند، ستون فقرات خارپشت است. هدف آن فقط مخلوط کردن آب و جوهر است. جدا از این هزینه‌های غیرضروری که تازه واردان به راحتی می‌توانند جایگزینی برای آن بیابند، تقریباً تمام لوازم ضروری که یک خوشنویس حرفه‌ای به آن نیاز دارد، وارداتی است.

معروف می‌گوید که نی‌های نارکال پاکستان  برای نوشتن خوب است، اما نی‌های مرغوبی مانند خیزران و دزفولی از ایران وارد می‌شود. برخی از خوشنویسان نیز به دنبال جاوی قلم (قلم نی‌های جاوه‌ای) از اندونزی هستند.

معروف هنر خود را بر روی کاغذ دست‌ساز تولید شده از پوست درختان موز یا توت پیاده می‌کند. او با تأسف می‌گوید که اگرچه درختان موز و توت در پاکستان به وفور یافت می‌شود، اما هیچ کس در اینجا نمی‌داند چگونه از آنها کاغذ درست کند، به همین دلیل آن کاغذ مخصوص از هند وارد می‌شود.

مرکب سیاه خوشنویسی که از دوده تولید می‌شود، ژاپنی است و جوهرهای رنگی از آلمان می‌آید. بسیاری از این لوازم جانبی در لوازم‌التحریر یا حتی مغازه‌های هنری موجود نیستند و باید به صورت خصوصی سفارش داده شوند.

قلم تراش که چاقوی مخصوص تراش نی است در پاکستان موجود نیست. معروف یکی از ایران تهیه کرده است. او به دانش‌جویانش توصیه می‌کند که برای تراش قلم‌های خود از چاقوی مخصوص استفاده کنند.

ترکیه؛ الگوی آموزش خوشنویسی

معروف بیشتر، خط‌های عربی رقعه، دیوانی، دیوانی جلی، نسخ و ثلث تدریس می‌کند. اگر هنرآموزی بخواهد بیش از یک سبک را بیاموزد او ترجیح می‌دهد از الگوی تدریس در ترکیه یعنی شروع آموزش از خط رقعه استفاده کند که این روزها خط رسمی در کشورهای عربی است و یادگیری آن آسان‌تر به حساب می‌آید و در نهایت ثلث آموزش داده می‌شود که خط دشواری است.

وی درباره الگوی آموزش خوشنویسی در ترکیه می‌گوید اگرچه ترکیه یک کشور عربی نیست، اما در حال حاضر قطب هنر خوشنویسی است زیرا این هنر که در دوران عثمانی در این منطقه شکوفا شد، بخشی از میراث این کشور به شمار می‌رود.

به گفته وی هنگامی که ترکیه پس از جنگ جهانی اول سکولار شد، روند آموزش خوشنویسی در این کشور به شدت متزلزل شد. بزرگترین مدرسه خوشنویسی این کشور تعطیل شد و در نتیجه یکی از خوشنویسان برجسته مجبور به روی آوردن به شغل باغبانی شد. با این حال، پس از مدتی اعتبار این هنر در ترکیه احیا شد و امروز ترکیه تنها کشوری است که مؤسسات آن در رشته خوشنویسی مدرک می‌دهند.

ترجمه از محسن حدادی