آیت‌الله العظمی جوادی آملی؛ مرجع تقلید و مفسر قرآن کریم، ۹ خردادماه در درس اخلاق خود در مسجد اعظم قم به ادامه تشریح حکمت‌ ۱۳۴ نهج‌البلاغه «لَا یَکُونُ الصَّدِیقُ صَدِیقاً حَتَّی یَحْفَظَ أَخَاهُ فِی ثَلَاثٍ: فِی نَکْبَتِهِ وَ غَیْبَتِهِ وَ وَفَاتِهِ. دوست، دوست نیست مگر آن که حقوق برادرش را در سه جایگاه نگهبان باشد: در روزگار گرفتاری، آن هنگام که حضور ندارد و پس از مرگ» پرداخت.

آیت‌الله جوادی آملی ابتدا به توضیحاتی درباره برخی سؤالات حاضران از جلسات قبل در مورد مفهوم آیه «لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی» پرداخت و تاکید کرد: آیه «لَا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ ۖ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ ۚ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَیٰ لَا انْفِصَامَ لَهَا ۗ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» درصدد بیان این نیست که بگوید بخواهید دین را قبول کنید یا خیر آزاد هستید؛ درصدد بیان اباحه‌گری نیست زیرا کسی که بین بهشت و جهنم فرقی نگذارد دچار اباحه  شده است؛ لذا آیه نه دارای پیام اخلاقی است و نه فقهی و اینکه بگوید کسی بخواهد راه دین را برود یا نرود، آزاد است، بلکه کاملا مسئله کلامی عمیق است.

وی با بیان اینکه آیه نافی جبر و تفویض و مؤید امر بین الامرین است، تصریح کرد: مرحوم کاشف الغطا در «کشف الغطا» فرمود که منکران جبر و تفویض کافر هستند ولی مرحوم حاج آقا رضا همدانی فرمود که این مسئله موضوعی دقیق کلامی است و نظر کاشف الغطا را زیر سؤال برد. مرحوم همدانی معتقد است که جبر و تفویض به معنای خوب و بد نیست.

استاد حوزه علمیه با تاکید بر دشواری و پیچیدگی بحث جبر و تفویض، اظهار کرد: شما هر چه بخواهید مسئله تفویض را برای درس خارج‌خوان‌ها حل کنید دشوار است؛ روایات ما ناظر به امر بین الامرین است که از آیه نورانی لا اکراه فی الدین به دست آمده است که نه مسئله فقهی و نه اخلاقی است؛ مفهوم آن این است که جبر و تفویض مستحیل است نه اینکه بد و یا خوب است؛ تفوض یعنی اینکه امکان ندارد ارتباط انسان از خدا قطع شود و انسان خود را مستقل بداند و جبر هم یعنی اینکه بگوییم هیچ استقلالی در کار نیست؛ آیه می‌گوید نه جبر در عالم وجود دارد و نه تفویض و انسان یا ایمان را انتخاب می‌کند یا کفر را. 

مفسر قرآن کریم با بیان اینکه اگر معنای لا اکراه این باشد که اجباری در کار نیست، دیگر امر به معروف از بین خواهد رفت، افزود: لذا اینطور نیست که هر کسی هر کاری دوست دارد کند. موجود ممکنی که نفس کشیدن او با قدرت الهی است مگر ممکن است که چنین موجودی از واجب الوجود جدا شود؟ آزادی فقهی بین دو واجب تخییری و دو امر مباح است و از این رو کسی در قیامت حق اعتراض ندارد زیرا همه چیز را خودش با اراده و اختیار برگزیده است.

شارح نهج‌البلاغه اظهار کرد: مرحوم غزالی گفته است که عصاره نصایح ۴۰ ساله مرا فردوسی در یک بیت گفته است که «اگر بار خوار است خود کشته‌ای/ وگر پرنیان است خود رشته‌ای» یعنی هر محصولی انسان در آخرت به دست آورد نتیجه کار او است؛ کسانی هستند که مانع جلوی پای مردم می‌گذارند و حقوق نجومی می‌گیرند و اختلاس می‌کنند و کسانی هستند که برای مردم خانه درست می‌کنند و گرهی از مشکلاتشان را باز می‌کنند و همه نتیجه عمل خود را خواهند دید که خدا انشاءالله شهدای خدمت ما را با شهدای کربلا محشور فرماید.

استاد حوزه علمیه بیان کرد: حضرت امیر(ع) هم فرمودند دنیا جای بدی نیست و ابر و باد و مه و خورشید در کارند تا انسان رزق و روزی به دست آورد و در خدمت انسان هستند تا نانی به دست آورد و به غفلت نخورد.

شارح نهج‌البلاغه با توجه به حکمت ۱۳۴ «لا یَکُونُ الصَّدِیقُ صَدِیقاً حَتَّی یَحْفَظَ أَخَاهُ فِی ثَلَاثٍ: فِی نَکْبَتِهِ وَ غَیْبَتِهِ وَ وَفَاتِهِ» افزود: در این حکمت حضرت فرموده است اگر قرار است کسی دوست داشته شود باید دوستانی داشته باشد و دوست کسی است که مساعدت کند؛ فرمود وقتی انسان دوست کسی است یا کسی دوست انسان است که در فراز و فرود به یاد انسان باشد و اگر انسان بیراهه رفت او را هدایت کند و اگر تندروی کند او را تعدیل کند و اگر بیمار است به یاد او باشد. 

وی افزود: دوست باید انسان را مساعدت و معاضدت کند لذا خدا فرمود من انسان بیکار را به عنوان معاضد نپذیرفته‌ام. اینکه آن فرد به حضرت سیدالشهدا(ع) گفت من شمشیر و اسب می‌دهم ولی خودم به میدان نمی‌آیم مورد قبول نبود؛ لذا حضرت فرمود من الان شهید لازم دارم نه اسب و ادامه داد: مَا أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ وَمَا کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا؛ و آن فرد را رها کرد. این می‌شود ولی الله که در هر جایی براساس آیات قرآن عمل‌کند.

استاد حوزه علمیه بیان کرد: خدا که دین خودش را حفظ می‌کند ولی ما باید از او بخواهیم تا به ما توفیق بدهد با قلم و قدم ما دین او حفظ شود. فرمود رفیق انسان کسی است که مساعدت و مضاعدت کند و مشکلات مالی و نیازهای او را حل کند و بعد از مرگ هم او را فراموش نکند. صدیق درونی هم کسی است که امام رضا(ع) فرمودند؛ صدیق کل امرا عقله؛ نفرمود عقل هر کسی دوست اوست بلکه فرموده است دوست هر انسانی عقل اوست یعنی فقط عقل دوست انسان است و اگر عقل باشد افراد هم مشکلات خود را حل می‌کنند و هم مشکل دیگران را. 

وی با اشاره به اینکه دوست کسی است که دوستش را با دعای خیر فراموش نکند، تاکید کرد: فرمود دعا راه برای انسان و مخ العباده است؛ فرمود شکر نعمت، نعمت را زیاد می‌کند لذا زیاد استغفار کنید. فرمودند؛ اگر خدا توفیق داد انسان ۴ چیز را در وجود خود فراهم کند ۴ خیر به او می‌رسد و خدا او را فراموش نمی‌کند؛ اول اینکه دعای او را مستجاب می‌کند؛ اگر کسی در کنار دعا استغفار کند خدا می‌بخشد؛ اگر شکر نعمت کند خدا نعمت او را زیاد کرده و کمال اساسی هم به او می‌دهد( لئن شکرتم لازیدنکم یعنی نعمت  شما را زیاد نمی‌کنم بلکه عقل شما را زیاد می‌کنم).

وی تصریح کرد: انسان عاقل تولید می‌کند، توزیع می‌کند و بیکار نمی‌نشیند؛ در درجه اول تولید علم و نشد تولید مال. امام صادق(ع) به مفضل فرمود طوری زندگی کن که وقتی مردی بچه‌هایت کتاب‌های تو را نام ببرند نه اینکه فقط چند کتاب در کتابخانه جمع کنی. نویسنده عقد الفرید نقل کرده است که پیامبر(ص) خطاب به کسی که با قلمش چیزی نوشته بود و آن را بر زمین گذاشت فرمود قلم را پشت گوشت بگذار؛ هدف پیامبر این بود که دائما باید تعلیم علم بکنیم. 

آیت‌الله جوادی آملی با اشاره به اهمیت دعا گفت: به مرحوم الهی قمشه‌ای گفتند شما چرا به آسمان و زمین بد می‌گویید و او فرمود چون دست ما به امرا و پادشاهان نمی‌رسد به زمین و زمان بد می‌گوییم وگرنه زمین و زمان نعمت خدا هستند. البته انسان اگر مرتکب عمل سوء شد و توبه و دعا کرد خداوند مهربان و غفور است و او را می‌بخشد.