اطلاع‌رسانی و تبلیغ دینی در عصر جهانی شدن، نیازمند معرفت‌افزایی و روش‌شناسی ویژه‌ای است. مبلغان دینی ما برای تبلیغ دین اسلام در عرصه جهانی، باید ضمن تسلط و احاطه کامل به منابع اصیل دینی؛ قرآن کریم، سنت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) و عقل و اجماع، با اصول و راهکارهای تبلیغ در عرصه بین‌المللی و نیازهای مخاطبان این عصر به‌خوبی آشنا باشند. به مناسبت یکم تیر، روز تبلیغ و اطلاع‌رسانی دینی در این زمینه با حجت‌الاسلام دکتر محسن قنبری، عضو هیئت علمی و معاون تبلیغات و بین‌الملل جامعه‌المصطفی العالمیه به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
گفت‌وگو را با بیان اهمیت مبحث تبلیغ و اطلاع‌رسانی دینی در عصر جهانی شدن آغاز کنیم.
مایلم بحثم را با چترواژه گلوکالیزیشن یا جهانی-محلی‌سازی آغاز کنم که به معنای درهم تنیدگی زیست‌بوم‌های خرد محلی در زیست بوم جهانی و یا به عبارت دیگر، جهان‌وطنی است. در عصر امروز، هر رویدادی حتی در گوشه‌ای دوردست از جهان، به سایر جوامع انسانی هم مرتبط می‌شود؛ جامعه بزرگ جهانی، اعضای متنوعی را با تفاوت‌های فرهنگی، قومی، نژادی، زبانی، جغرافیایی، دینی و جنسیتی گرد هم آورده و آینده آن‌ها را به هم گره زده است. در این جامعه جهانی، دین به عنوان یک عنصر نیرومند در حیات بشر، دغدغه تاریخی بسیاری از انسان‌ها بوده و تلاش برای ارائه چهره‌ای روشن، معقول و مفید برای زندگی فردی، اجتماعی، دنیوی و اخروی از رسالت‌های راهبردی اولیای دینی است؛ از این رو تبلیغ دین هم برای حفظ و تقویت اجتماعات دینی و هم توسعه آن به جوامع غیردیندار با هدف سالم‌سازی مادی و معنوی زیست بوم جهانی پراهمیت است.
تبلیغ دینی ما نیازمند چه اصول و راهکارهایی است و یک مبلغ موفق برای تبلیغ دین اسلام در عرصه بین‌المللی باید دارای چه ویژگی‌هایی باشد؟
روش‌شناسی تبلیغ دینی ما باید برگرفته از منابع اصیل دینی یعنی قرآن کریم، سنت پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) و عقل و اجماع (به روایت فقهای شیعه که کاشف از سنت معصوم(ع) است) باشد. در اینجا لازم است به دو مدل کلان ارتباطات اشاره کنم: اندیشمندان علوم اجتماعی، ارتباطات را به دو شاخه کلامی و غیرکلامی تقسیم می‌کنند. اسلام بر هر دو مدل تأکید کرده و توصیه‌هایی دارد؛ به‌طور کلی اصول کلان تبلیغ دین بین‌المللی را می‌توان به اصول پیشینی یعنی اصولی که پیش از ورود به عرصه تبلیغ بین‌الملل باید بدست آید؛ اصول مقارن یعنی اصولی که همزمان با تبلیغ میدانی باید مدنظر باشد و اصول پسینی یعنی اصولی که باید پس از تبلیغ به عنوان بازخورد فرایند تبلیغ مورد توجه باشد، طبقه‌بندی کرد. درباره اصول پیشینی، مهم‌ترین اصل، اهلیت تبلیغ شخص مبلغ در دو بعد نظری و عملی است. یک مبلغ پیش از ورود به امر تبلیغ دین باید خود نمونه کامل یک انسان دینی باشد. باور قلبی به آموزه‌های دینی و رفتار متناسب با آن که نمایش‌دهنده زیست مؤمنانه یک مبلغ دینی است، از مصادیق اهلیت تبلیغ است. داشتن دانش عمیق و فراگیر دینی به‌گونه‌ای که مبلغ توان پاسخ‌گویی به شبهات گوناگون را داشته باشد و نیز جریان‌شناسی عرصه بین‌الملل به‌ویژه با برش دینی، از پیش‌شرط‌های ورود به میدان تبلیغ دینی است. در مورد اصول مقارن توصیه‌های فراوانی هم درباره ارتباطات کلامی مثل کاربست زبان و آداب سخن گفتن و ارتباطات غیرکلامی در چارچوب تبلیغ با رفتار و سبک زندگی مؤمنانه در دین مبین اسلام وجود دارد که خود حدیث مفصلی است و ضروری است یک مبلغ، همه آن توصیه‌ها را در عمل مدنظر قرار دهد. درباره اصول پسینی باید به اصل هدایت پس از امر تبلیغ توجه کرد. یک مبلغ موفق باید بازخورد کارش را که هدایت‌پذیری مخاطب است، مدنظر داشته باشد. در صورت دریافت بازخورد مثبت و جلوه‌هایی از هدایت‌پذیری، انگیزه تلاش بیشتر برای هدایت بیشتر در مبلغ به وجود می‌آید و در صورت بازخورد منفی، تلاش می‌کند با مطالعه و شناخت آسیب‌ها، مدل جدیدی از ارتباط را با مخاطب تعریف کند تا به بازخود مثبت برسد. صبرپیشگی و ناامید نشدن از شرایط توفیق در این بخش است.
افزون بر این موارد، یک مبلغ بین‌المللی برای موفقیت در این عرصه باید چند ویژگی مهم دیگر نیز داشته باشد: ویژگی نخست، خیرخواهی برای همه انسان‌ها با همه اختلافات نظری و عملی موجود در میان آن‌هاست. همان‌گونه که پیامبر(ص) برای همگان فرستاده شده است، مبلغ دینی هم مخاطب جامعه جهانی را دارد. ویژگی دوم، داشتن روحیه تقریبی میان همه ادیان و مذاهب و تلاش برای دعوت به حق، ضمن احترام به مقدسات و باورهای دیگران است. اما نکته سوم، سخن گفتن با مخاطبان به اندازه فهم آن‌هاست. این نکته بسیار مهم بوده و نیازمند آشنایی مبلغ به دو زبان است: زبان فرهنگ و زبان تخاطب.
به نظر حضرت‌عالی مهم‌ترین آسیب‌ها و چالش‌های تبلیغ دینی ما در عرصه جهانی چیست؟
جدی‌ترین آسیب، خلط میان محیط داخلی و بین‌المللی تبلیغ از سوی مبلغ است. محیط بین‌الملل اقتضائاتی دارد که بدون آن نمی‌توان کارنامه موفقی در فرایند تبلیغ دینی ارائه داد. محیط‌شناسی سیاسی، امنیتی، اقتصادی، فرهنگی و جغرافیایی بین‌الملل و نیز مخاطب‌شناسی ساکن در زیست بوم جهانی از عناصری است که فقدان یا ضعف آن‌ها می‌تواند آسیب‌زا باشد.
عملکرد مبلغان دینی کشورمان را در عرصه بین‌المللی چطور ارزیابی می‌کنید؟
به نظر من معدل مبلغان ما در خارج از کشور نمره بالایی است. اما اگر نهادهای مسئول در امر تبلیغ بین‌الملل در سه حوزه تربیت مبلغ، اعزام و پشتیبانی، گزارش و بازخوردگیری پس از سفرهای تبلیغی برنامه‌ریزی بهتری داشته باشند، نتایج خوبی را به دنبال خواهد داشت.
جامعه المصطفی العالمیه یکی از نهادهایی است که در زمینه تبلیغ دین در عرصه بین‌المللی اقدامات شایسته‌ای انجام داده است. از دلایل موفقیت این مرکز برایمان بگویید.
جامعه‌المصطفی به عنوان یک نهاد علمی بین‌المللی تلاش در معرفت‌افزایی دینی، علوم انسانی-اسلامی و مطالعات زبان و فرهنگ برای مخاطب بین‌المللی دارد و از این رهگذر ارتباط محکمی با مراکز علمی و آکادمیک جهان برقرار کرده است. دانش‌آموختگان این مرکز با توجه به اینکه از جنس مخاطب خود در اجتماعات بین‌المللی هستند، ضمن تسلط کامل به دو زبان فرهنگ و تخاطب و استقرار دائم در میان گروه‌های مخاطب، توفیقات فزاینده‌ای را عرصه تبلیغ بین‌الملل دین داشته‌اند که دانش‌افزایی مداوم آن‌ها و پشتیبانی هر چه بیشتر آن‌ها توسط نهادهای مسئول می‌تواند تبلیغ بین‌الملل را از نظر کمی و کیفی تقویت کرده و توسعه دهد.
خبرنگار: زهرا دلپذیر
نظر شما