غدیر قطعا یک روز نیست، از نبوت و امامت شروع شده و به ظهور ختم خواهد شد. پیام غدیر، امامت انسان شایسته و منصوب از طرف خداوند بر بشریت است و این پیام که با فطرت انسانی هماهنگ است نابود شدنی نیست، گرچه این پیام در مقاطعی مورد غفلت مردم قرار گرفته باشد.
به مناسبت ایام سعید غدیر با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدباقر انصاری؛ نویسنده و پژوهشگر تاریخ اسلام در این‌باره گفت‌وگو کرده ایم. انصاری نویسنده کتاب‌هایی مانند «گزارش لحظه به لحظه از واقعه غدیر»، «ژرفای غدیر؛ ریشه‌یابی اعتقادی تاریخی غدیر» و «واقعه قرآنی غدیر» است. حاصل این گفت‌وگو را با هم می‌خوانیم:
در آغاز سخن و به عنوان پژوهشگری که سال‌هاست درباره موضوع غدیر کار کرده‌اید، اهمیت غدیر را در چه می‌دانید؟
اهمیت غدیر را از این حدیث می‌توانیم متوجه شویم؛ امام باقر(ع) فرمودند: بنی الاسلام علی خمس ...؛ ایشان در این روایت نماز، روزه، زکات و حج را ۴ مورد از این موارد پنج‌گانه برشمردند و در ادامه فرمودند: و ما نودی بشیء مثل ما نودی بالولایه. یعنی اعلان هیچ کدام از این عبادات مانند حج و نماز و روزه و ... مانند اعلام ولایت نبوده است که در غدیر خم انجام شد. یعنی خداوند برای ابلاغ نماز ۱۲۰ هزار نفر را جمع نکرد تا بگوید نماز و روزه و حج واجب است ولی برای ولایت چنین کرد. در روایت دیگری داریم که اگر ولایت نباشد هیچ‌کدام از عبادات دیگر مانند نماز و روزه و حج و ... قبول نیست و ارزش و قیمت همه عبادات به ارزش ولایت است.
طبعا شعار اول و آخر شیعه، ولایت است و تفاوت شیعه با همه خداپرستان و مذاهب اسلامی و غیراسلامی در همین مسئله ولایت است، ما معتقدیم که همیشه حجت مستقیم الهی بالای سر بشر است ولی هیچ فرقه و مذهب و دینی نمی‌تواند مدعی باشد که رهبران و امامانشان منتخب مستقیم خداوند هستند.
شاهدیم در طول تاریخ اسلام و از ابتدای بعثت و یوم‌الدار، پیامبر(ص) امیرالمؤمنین(ع) را به عنوان ولی و وصی انتخاب و معرفی کردند، با وجود این همه تأکید چه ضرورتی داشت که مجددا در روز عید غدیر ابلاغ امامت و وصایت ایشان در جمع عمومی مسلمین در حجه‌البلاغ صورت گیرد؟
عرض شد که امام باقر(ع) فرمودند؛ و ما نودی بشیء مثل ما نودی بالولایه؛ نماز و روزه و ... احکام مستمر است که روزانه از طرف مسلمین و پیامبر(ص) به جا آورده می‌شود ولی مسئله جانشینی پیامبر(ص) تا زمانی که ایشان در قید حیات هستند فقط اعلام زبانی است. پیامبر(ص) در این باره تأکید زیادی فرمودند ولی چون وقت تحقق ولایت، بعد از وفات پیامبر(ص) است تدبیر الهی بر این صورت گرفت که در اواخر عمر شریف‌شان این ابلاغ به صورت علنی و رسمی و در دید ده‌ها هزار نفر صورت گیرد؛ مسئله ولایت بسیار مهم است بنابراین باید اعلام آن هم متناسب با اهمیت آن صورت گیرد تا پیام آن جهانی شود، با مقدمات فراوان مانند اینکه در حج آخر در یک سرزمینی با آن دشواری‌ها و در عین حال با حضور ده‌ها هزار نفر در طول سه روز این مراسم برپا می‌شود و به صورت رسمی این ولایت ابلاغ می‌شود. اگر پیامبر(ص) این کار را نمی‌کردند ممکن بود که فتنه‌گران دستاویزهایی داشته باشند ولی پیامبر(ص) با اینکه مطلع بودند فتنه‌گران نخواهند گذاشت این وصایت لباس خلافت به خود گیرد ولی اتمام حجت کردند و بیعت گرفتند گرچه باز سقیفه به پا شد.
اشاره به برخی فتنه‌ها و شبهات داشتید؛ از همان ابتدای وفات پیامبر(ص) این شبهات از دل جامعه اسلامی بیرون آمد؛ از جمله گفتند که حضرت علی(ع) از سفر یمن برگشته بودند و پیامبر(ص) در غدیر به خاطر موفقیت ایشان در این سفر تبریک گفته‌اند، دلیل طرح این شبهات چیست؟
مخالفان غدیر می‌دانند همه احکام دینی اعم از اعتقادی، شرعی و ... باید از زبان ائمه معصوم(ع) بیرون آید چون خودشان مطلع هستند که بزرگان دینی آنان در احکام با هم اختلافات زیادی دارند و برخی نظر برخی دیگر را نفی و ابطال کرده‌اند و معترف هستند که آنها معصوم نیستند لذا تلاش می‌کنند تا ریشه غدیر را بزنند و ولایت امام علی(ع) و جایگاه ایشان را نیز مانند دیگران جلوه دهند ولی چون ماجرای غدیر، متواتر است و نمی‌توانند آن را نفی کنند، دست به تولید شبهه می‌زنند؛ ایجاد شبهه و شایعه زحمت زیادی ندارد و کافی است سخنی را در دهان مردم بیندازند تا دهان به دهان بچرخد.
علامه امینی در مجلدات مختلف الغدیر از اسناد محکم غدیر دفاع کرده است و در چنین شرایطی جای تعجب است کسی از راه برسد و بگوید بخ بخ برای سفر یمن است؛ این شایعه و شبهه را انداختند و برخی آن را گرفتند و مردم هم عموما اهل تحقیق نیستند و شایعه تا حدودی اثر خود را می‌گذارد گرچه اسناد غدیر آنقدر محکم است که با شایعات و شبهات مخدوش نمی‌شود.
البته یکی از شبهات مسئله یمن است ولی شبهه اصلی‌تر آن است که ما مانند همه قبول داریم که غدیر وجود داشته است ولی منظور پیامبر(ص) از مولی و ولایت همان محبت به خاندان اهل بیت(ع) است و نه خلافت آنان. این شبهه را هم مطرح کردند و برخی به آن پر و بال دادند و رفع این شبهه زحمت می‌برد. قرآن کریم فرموده است: النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم. این تعبیر آنقدر واضح است که نیازی به معنا ندارد ولی تلاش شده با این شبهات، مفهوم این آیات و روایات مرتبط با غدیر مخدوش شود.
تدبیر الهی و عمل پیامبر(ص) در روز غدیر، تدبیری جهانی و برای آینده همه بشریت تا قیامت است گرچه بعد از وفات پیامبر(ص) خلافت ظاهری حضرت علی(ع) محقق نشد؛ به نظر شما نقش‌آفرینی غدیر برای آینده جهان چیست؟
ما باید این قاعده را بپذیریم که از ابتدای دنیا تاکنون همواره کسانی بوده‌اند که به دنبال تخریب حقیقت و خوبی‌ها هستند، یعنی اگر کسی بگوید بهداشت خوب است تعدادی هستند که بگویند خوب نیست یا نمی‌گویند خوب نیست ولی شبهه در آن درست می‌کنند؛ غدیر نیز اینطور است، غدیر حقیقتی است که باعث خوشبختی انسان‌ها خواهد شد و کسانی که آن را درک می‌کنند می‌پذیرند و گرفتار شبهات نمی‌شوند ولی کسانی که نمی‌خواهند این حقیقت را بپذیرند پیرامون آن شبهه ایجاد می‌کنند. افرادی چون معاویه و یزید که جهنمی هستند و ذاتشان خبیث است با دروغ، فریب، لعن و ... درصدد هستند غدیر را از بین ببرند. برخی هم که ایمان ضعیفی دارند گرفتار شبهات می‌شوند؛ امیرمؤمنان(ع) فرمودند؛ دع الناس و ما رضوا لانفسهم. رها کنید افرادی را که چیزهای بد را برای خودشان انتخاب کرده و پسندیده‌اند زیرا هرقدر شما در گوش آنان بخوانید بی ثمر است؛ غدیر از روز اول تاکنون طرفداران زیادی دارد و آنان کسانی هستند که دنبال سعادت دنیا و آخرت هستند و غدیر به اندازه کافی هدایت خود را داشته و اثر خود را گذاشته است.
غدیر تداوم راه انبیاء و به خصوص پیامبر گرامی اسلام است یعنی خداوند از روز اول که انسان را خلق کرده است او را اولین حجت قرار داد و این حجت در طول تاریخ باید باشد و تا قیامت هم خواهد بود. در روایات داریم: لولا الحجه لساخت الارض باهلها؛ اگر حجت در زمین نباشد زمین اهل خود را هلاک خواهد کرد. خداوند ۱۲۴ هزار پیامبر را تا زمان پیامبر ما فرستاد ولی مگر خدا بین انسان‌های قبل و بعد از پیامبر(ص) تفاوت می‌گذارد؟ ائمه(ع) را منصوب فرمود و برای بعد از دوران غیبت هم مسلما برنامه و تدبیر الهی وجود دارد. البته مقامات حجج الهی با هم فرق دارد ولی ۱۲۴ هزار پیامبر مساوی همه ائمه(ع) هستند.
ما ضمن پایبندی بر اصولی مانند غدیر و ولایت امام علی(ع) باید به بحث وحدت و تقریب هم توجه کنیم آیا غدیر می‌تواند محور وحدت باشد؟
مسائل علمی با مسائل اجتماعی تفاوت دارد یعنی ما در اجتماع باید مراقبت باشیم مباحث سبب درگیری اجتماعی نشود ولی مسائل علمی کاملا آزاد است و باید در مورد اختلافات بحث شود؛ این موضوع مختص غدیر و ولایت ائمه(ع) هم نیست مثلا در عرصه پزشکی و سیاست داخلی و خارجی اختلافات بین افراد و گروه‌ها وجود دارد و در بحث‌های دینی هم این اختلافات علمی وجود دارد ولی وقتی وارد عرصه اجتماعی شدیم نباید چنین درگیری‌هایی وجود داشته باشد؛ ما در محافل علمی و دانشگاه‌ها و حوزه پیرامون صحت اعتقاداتمان سخن می‌گوییم و نشست و مناظره برقرار می‌کنیم ولی قرار نیست که آن را به عرصه دعوا بین مردم تبدیل کنیم.
جامعه اسلامی نیازمند وحدت و تقریب است ولی این تقریب به معنای آن نیست که مسائل علمی را کنار بگذاریم و در مورد آنها به بهانه وحدت بحث نکنیم که در این صورت توقف و انسداد علم را شاهد خواهیم بود. جدال احسن می‌تواند حقیقت را روشن کند. البته روش مناظره و رعایت اخلاق در آن هم جزء مباحث کلیدی در چنین مباحثاتی است.
کسانی که در ماجرای غدیر حضور داشتند یا در آن دوره زیست می‌کردند شاید بهتر از ما در جریان حوادث آن روز قرار گرفتند ولی چرا با این وجود متاسفانه بعد از گذشت مدتی کوتاه از غدیر تا وفات پیامبر(ص) جامعه به طور کلی دچار انحراف شد و مسیری را رفت که نباید می‌رفت؟
چند عامل دخیل بوده است تا این مطلب که پیامبر(ص) بر آن تأکید فراوان کرده است زیر پا بماند؛ اول هوا و هوس و دنیاطلبی‌ها که یک فردی به عنوان سردمدار و عده‌ای هوادار وارد این معرکه شدند و برای رسیدن به قدرت پا روی همه اعتقادات گذاشتند. این افراد اهل بیت(ع) و حضرت علی(ع) را مانع اصلی تحقق هوا و هوس‌های خود می‌دانستند و در نهایت این توطئه را چیدند؛ کسانی چون معاویه و یزید قطعا چون دوست داشتند هر کاری که می‌خواهند بکنند و حسین بن علی(ع) را بزرگترین مانع پیش‌روی خود می‌دیدند طبیعتا باید با او مقابله می‌کردند.
مسئله دیگر حسادت و بغض و کینه‌ای است که این افراد از اهل بیت(ع) داشتند؛ افرادی بودند که به ظاهر مؤمن بودند و اهل دنیاپرستی نبودند ولی به شدت در برابر غدیر ایستادند؛ اینها بغض و کینه شدید به اهل بیت(ع) داشتند و نمی‌خواستند اهل بیت(ع) در جامعه مورد توجه باشند.
مسئله سوم آنکه برخی واقعا بغضی نسبت به اهل بیت(ع) نداشتند و اینگونه نبودند که غدیر و ولایت اهل بیت(ع) را نخواهند ولی ترس و واهمه داشتند؛ وقتی مولای غدیر ۲۵ سال خانه‌نشین است طبیعتا افراد پیرامونی فضای کنشگری کمتری دارند.
برای فرهنگ‌سازی غدیر و انتقال آن به نسل آینده چه باید کرد؟
از نظر بنده در طول ۳۰ سال اخیر که ورود جدی از سوی محققان به موضوع غدیر وجود داشته است، کارهای خوبی شده است؛ در طول این ۳۰ سال به اندازه ۱۴۰۰ سال قبل از آن کتاب نوشته شده است آن هم کتب علمی و تحقیقی. بنابراین رسانایی غدیر در طول این چند دهه بی‌سابقه است و حتی صدای اهمیت آن به گوش محققان و اندیشمندان بلاد دیگر و ادیان دیگر هم رسیده و عده زیادی نیز بر این مبنا، شیعه شده‌اند.
وظیفه امروز ما این است که این گنجینه عظیم علمی نهفته در کتب را در فضای رسانه‌ای و اجتماعی تبلیغ کنیم؛ امروز پیام‌رسان‌های مختلفی در دنیا وجود دارد و باید از این فرصت برای انتقال پیام غدیر بهره ببریم. غدیر را نباید به جشن و شیرینی و چراغانی خلاصه کنیم و باید این گنجینه عظیم علمی را در اختیار اقشار مختلف قرار دهیم تا در کنار شور غدیری، شعور غدیری هم تقویت شود و از مواد خام موجود در کتب، حداکثر استفاده تبلیغ را برای انتقال صحیح پیام غدیر داشته باشیم.
گفت‌وگو از علی فرج‌زاده
نظر شما