واقعه غدیر از مهمترین وقایع تاریخ اسلام است که در آن، پیامبر اسلام(ص) هنگام بازگشت از حجة‌الوداع در ۱۸ ذی‌الحجه سال دهم قمری در غدیر خم، امام علی(ع) را جانشین خود معرفی کردند. حاضران در آن واقعه که بزرگان صحابه نیز در میانشان بودند، با امام علی(ع) بیعت کردند. به همین دلیل می‌توان گفت که مسئله غدیر به عنوان آخرین پیام الهی که در قالب وصیت پیامبر(ص) به مسلمین ارائه شد، نشان دهنده راه سعادت دنیوی و اخروی مسلمانان پس از وفات پیامبر(ص) بود. حوادث پس از وفات پیامبر(ص) نشان داد که دوری مردم از ولایت و از بین رفتن حق در میان جامعه مسلمین، سرآغاز فتنه‌هایی شد که سرمنشأ تمامی مشکلات جامعه مسلمانان بود.
در رابطه با موضوع غدیر و تبیین موضوع عبودیت، معنویت و اطاعت از ولایت از دیدگاه پیامبر(ص) و حضرت امیر(ع) به گفت‌وگو با آیت‌الله سیدمحمد حسینی‌قزوینی، استاد حوزه علمیه و کارشناس فرقه‌های مذهبی، عضو هیئت‌امنای بنیاد بین‌المللی غدیر و دبیرکل مؤسسه حضرت ولی عصر(عج) پرداخته است که مشروح آن را در ادامه مطالعه می‌کنید.
خطبه غدیر رسول اکرم(ص) چه مضامینی از عبودیت و معنویت را همراه دارد؟
اگر به صورت موشکافانه به فرمایشات پیامبر اکرم(ص) در خطبه غدیر بنگریم، پیامی که غدیر دارد، در رابطه با حضرت امیر(ع)، ائمه(ع) و حاکمان پس از ایشان کاملاً واضح و آشکار است. یکی از موضوعات مربوط به خطبه غدیر این است که اهل سنت و شیعه این‌گونه مطرح می‌کنند که پیامبر اکرم(ص) خطبه‌ای را در روز غدیر بین نماز ظهر تا عصر بیان می‌کنند. بین نماز ظهر تا عصر سه ساعت وقت بوده و در این سه ساعت فرمایشات پیامبر(ص) در غدیر بیان شده اما متأسفانه امروز فقط به حدیث غدیر در این روز اشاره می‌شود «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ» و به خطبه غدیر پرداخته نمی‌شود. برخی نیز به این عبارت از خطبه غدیر می‌پردازند که «اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ؛ خدایا دوست بدار آن کس که او را دوست دارد و دشمن دار آن کس که او را دشمن دارد».
اولین کسی که خطبه غدیر را بیان می‌کند، شخصی به نام طبرانی متوفی به سال ۳۶۰ هجری است که کتابی با عنوان معجم کبیر دارد. در این کتاب حدود یک صفحه و نیم به خطبه غدیر پرداخته شده است. یکی از موضوعات مهم در مورد بحث غدیر و خطبه غدیر این است که پیامبر(ص) در روز غدیر بزرگترین همایش عمر خود را تشکیل دادند و به نقل سبط بن جوزی حدود ۱۲۰ هزار نفر در همایش غدیر حضور داشتند. پیامبر(ص) این همایش بزرگ را برپا کرد تا مردم سخنان ایشان را بشنوند و حجت بر آن‌ها تمام شود تا هیچ بهانه و راه گریزی نداشته باشند.
رسول اکرم(ص) در آغاز این خطبه دو نکته مهم را مطرح می‌کنند که اولاً این روزها، روزهای پایانی عمر من است و این سخن من از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. نکته دوم نیز رسمی است بین بزرگان که آخرین و اساسی‌ترین وصیت خود را در پایان عمر می‌نگارند؛ همان‌گونه که امام خمینی(ره) و دیگر بزرگان نیز به همین روش تأسی کرده و آخرین وصیت خود را در روزهای پایانی عمر نگاشتند. نکته دیگر اینکه پیامبر(ص) فرمودند: «إنّی مَسؤولٌ وَ إنَّکُم مَسؤولونَ؛ بی‌گمان من و شما مسئول و پاسخگو هستیم». این عبارت در حقیقت برای جامعه آن روزگار و نیز جامعه امروز یک دنیا پیام دارد. پیامبر(ص) اشاره کردند که سخنان امروز من در غدیر مسئله عادی نیست یعنی هم برای من و هم برای شما مردم مسئولیت دارد. در آیه ۶۷ سوره مائده آمده است که «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ؛ ای پیامبر آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرساندهای».
پیامبر(ص) به مردم نیز اشاره کردند که شما نیز در برابر این پیام من مسئولیت دارید که هرگونه کوتاهی در این زمینه، مؤاخذه دنیوی و اخروی را به همراه خواهد داشت. نکته بعدی این است که پیامبر(ص) در غدیر از مردم اعتراف گرفتند که آیا من وظیفه رسالت خود را انجام داده‌ام یا خیر؟ این اعتراف برای این بود که مردم به ارسال این پیام الهی از سوی پیامبر(ص) اذعان کنند که هیچ عذری برای آینده نداشته باشند. حضرت فاطمه(س) در خطبه فدکیه خود فرمودند: «هل ترک أبی یوم غدیرخم لأحد عذرا؟ آیا پدرم رسول خدا(ص) پس از حادثه غدیرخم، جایی برای عذر آوردن باقی گذاشته بود؟».
ولایت در بیانات پیامبر(ص) طی خطبه غدیر از چه جایگاهی برخوردار است؟
نکته مهم دیگری که در رابطه با خطبه غدیر وجود دارد، این است که پیامبر(ص) در این خطبه فرمودند: «ألیس تشهَدونَ أنْ لا إلهَ إلَّا اللهُ وأنِّی رسولُ اللهِ؟ آیا شما شهادت به وحدانیت خدا و رسالت من نمی‌دهید؟» در اینجا این سؤال مطرح می‌شود که جماعتی که با رسول‌الله(ص) به حج آمده و احکام دین خدا را به جا آورده‌اند، اگر معتقد به وحدانیت خدا و پیامبری رسول اکرم(ص) و معاد و عدالت نبودند، در این مراسم چه می‌کردند؟ لذا این مسئله پیامی بسیار فراتر داشته و منظور این است که ولایت علی(ع) همسان توحید، رسالت و معاد است که اگر مردم در رابطه با ولایت کوتاهی کنند، مسئله توحید و رسالت را نیز نادیده گرفته‌اند. امام خمینی(ره) در کتاب شرح دعای سحر می‌فرمایند: «ولایت باطن عبادت و باطن توحید است و بدون ولایت توحید مانند جسم بی‌روح است». پیامبر(ص) نیز این‌گونه اشاره کردند که بحث ولایت علی(ع) همانند توحید و رسالت و معاد است. پیامبر(ص) اشاره کردند که ولایت علی(ع) همسان ولایت خدا و ولایت من است. «إنَّ اللّهَ مَولایَ، وأنَا مَولَی المُؤمِنینَ، وأنَا أولی بِهِم من أنفُسِهِم؛ خداوند مولا و سرپرست من و من سرپرست هر مؤمن هستم».
پیامبر(ص) در ادامه خطبه غدیر می‌فرمایند: «اَللَّهُمَ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ وَانْصُرْمَنْ نَصَرَهُ واخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ؛ خداوندا؛ پذیرای ولایت او را دوست بدار و دشمن او را دشمن دار و یار او را یاری کن و رها کننده او را تنها گذار». پیامبر(ص) با این دعا ثابت کردند که وظیفه ملت، پیروی بی چون و چرا از دستورات حاکم برحق اسلامی است و کسی نباید با هیچ بهانه‌ای به مخالفت با آن برخیزد. پیامبر(ص) در ادامه فرمودند: «واخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ؛ و تنها بگذار کسی را که علی(ع) را تنها بگذارد». پیامبر(ص) با ذکر این عبارت کسانی را که در آینده بخواهند علم مخالفت با علی(ع) و حاکم برحق اسلامی برافرازند را نفرین کرده و خط بطلانی بر تمام فتنه فتنه‌گران و آشوب آشوبگران کشیدند که این نکته هم شامل حاکم اسلامی معصوم و هم شامل حاکم اسلامی نایب معصوم می‌شود.
تمام هم و غم ما این است که ولایت فقیه برخاسته از ولایت حضرت ولیعصر(عج) و ولایت ایشان برخاسته از ولایت امیرالمؤمنین(ع) و ولایت حضرت امیر(ع) برخاسته از ولایت پیامبر اکرم(ص) و ولایت رسول‌الله(ص) نیز برگرفته از ولایت الله است. پیامبر(ص) با دعا بر یاران علی(ع) و نفرین مخالفان ایشان اعلام کرد که یک رهبر نمونه هر چقدر نیز در امور حکومتی توانمند باشد، اگر محبوبیت مردمی نداشته باشد، پیروز عرصه سیاسی نخواهد بود و پیامبر(ص) با این دعا و نفرین زمینه محبوبیت علی(ع) در قلوب مردم را فراهم کردند و وحشتی در مخالفت با علی(ع) را ایجاد کرد. این مسئله الگویی برای تمام حاکمان اسلامی بعد از امیرالمؤمنین(ع)، چه معصومین(ع) و چه فقهاست.
پیامبر(ص) در ادامه بیانات خویش در خطبه غدیر فرمودند: «أیُّهَا النّاسُ، إنّی فَرَطُکُم وأنتُم وارِدونَ عَلَیَّ الحَوضَ؛ ای مردم! من جلوتر از شما می‌روم و شما در کنار حوض (کوثر) بر من وارد می‌شوید». پیامبر(ص) به مردم گوشزد کردند که زندگی ایشان محدود به این دنیا نبوده و زندگی بی پایان آخرت در انتظار ایشان است که اگر در دنیا کوتاهی کنند، حتماً در آخرت گرفتار خواهند شد و این گرفتاری جبران‌پذیر نیست. پیامبر(ص) این‌گونه بیان می‌کنند که برخی از اصحاب من در کنار حوض کوثر بر من وارد نمی‌شوند اما به ایشان اجازه داده نمی‌شود که از این حوض برخوردار شوند؛ چراکه ایشان پس از وفات رسول‌الله(ص) پیام و دستورات ایشان را نادیده گرفتند. طبق این فرمایشات جز تعداد اندکی که در مسیر ولایت بودند، از آتش جهنم نجات پیدا نمی‌کنند.
تمامی این نکات نشان می‌دهد که پیام غدیر، فراگیر است. پیامبر(ص) در پایان خطبه خود در غدیر خم می‌فرمایند: ««إنّی سائلکم حین تردون عَلَیَّ الحوض عن الثقلین» آنچه ملاک وحدت، مایه اجتماع امت اسلامی و مانع تفرقه است، قرآن و اهل بیت(ع) هستند. پیامبر(ص) تأکید دارند در هر جامعه‌ای که قرآن و اهل بیت(ع) ملاک باشند، در آن جامعه وحدت برقرار است و اگر یکی از این دو جدای از دیگری باشد، جامعه دچار تفرقه خواهد شد. امروز مشاهده می‌کنیم که در قضیه غزه تنها کسانی که از مسلمانان دفاع کردند، شیعیان هستند؛ چراکه شیعه هم معتقد به قرآن و هم معتقد به اهل بیت(ع) است. شیعه افتخار می‌کند که آخرین وصیت امامشان امیرالمؤمنین(ع) این بود که همواره در برابر ظالم و ستمگر خروش کرده و از مظلومان حمایت کنید. امروز ایران، عراق، سوریه و یمن شیعی از مردم فلسطین حمایت می‌کنند اما حاکمان به ظاهر اسلامی منطقه نه تنها از مظلومان فلسطینی حمایت نکردند، بلکه در کنار رژیم صهیونیستی نیز ایستادند. لذا رسول اکرم(ص) فرمودند که عامل حیات و تبلور و رسیدن به تعالی جامعه در سایه قرآن و اهل بیت(ع) است.
دیدگاه حضرت امیر(ع) نسبت به مقوله ولایت و ولایت‌پذیری چگونه است؟
امیرالمؤمنین علی(ع) در نهج‌البلاغه مطالب زیادی در مورد موضوع ولایت و ولایت‌پذیری دارند. یکی از نکات بسیار زیبایی که در نهج‌البلاغه حضرت امیر(ع) آمده است، در خطبه ۱۷۲ قرار دارد. حضرت امیر(ع) در این خطبه می‌فرمایند: «لا یـُقـاسُ بـِآلِ مـُحَمَّد(صَ) مِنْ هذِهِ الاُمَّةِ اَحَد؛ آل محمد(ص) در جامعه قابل مقایسه با هیچ احدی نیست». این بدان معناست که اگر بنا باشد ملاک انتخاب، افضلیت باشد، افضل از آل محمد(ص) کسی وجود ندارد. عترت پیامبر(ص) اساس و ستون استواری دین هستند. تنها کسانی که شرایط ولایت مسلمین را دارند، اهل بیت پیامبر(ص) هستند.
وصیت پیامبر(ص) به خلافت مسلمین نیز به صورت ویژه پیروی از اهل بیت(ع) است. اولین روزی که حضرت امیر(ع) به خلافت رسیدند، روز غدیر بوده و ایشان در این روز فرمودند که امروز با قبول ولایت من، حق به حق‌دار رسیده و خلافت دوباره به جایگاه اصلی خود بازگشت. در این زمینه در خطبه ۸۸ نهج‌البلاغه نیز از زبان مبارک حضرت امیر(ع) آمده است که جای شگفتی است که این امت دچار خطا شده و اقتدا به عمل وصی پیامبر(ص) نکردند.
گفت‌وگو از مجتبی افشار
نظر شما