نیمه ماه ذی‌الحجه سالروز ولادت هادی امت، امام علی‌ النقی(ع) است. دهمین پیشوایی که یکی از برجسته‌ترین و تأثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخ اسلام بوده و در نوجوانی عهده‌دار امامت شیعیان شد. هادی امت و هادی گمراهان با بهره‌گیری از آموزه‌های اسلامی، سنت نبوی و با تمام مشکلات و محدودیت‌های سیاسی و، اجتماعی که به‌ ویژه در دوره متوکل، خلیفه عباسی برای او ایجاد شده بود، توانست پیروان خود را در مسیر درست هدایت کند.

از جلوه‌های هدایت گری امام هادی(ع) دو یادگار غنی به ما رسیده است. یکی زیارت جامعه کبیره که خلاصه اعتقادات ولایی شیعیان و دوره کامل امام‌ شناسی است و دیگری زیارت غدیریه که محور آن، تولی و تبری بوده و بخشی از فضائیل بیکران قرآن ناطق حضرت امیرالمؤمنین (ع) در آن وارد شده است.

به بهانه ولادت اسوه طهارت و پیشوای هدایت، حضرت علی بن محمد الهادی(ع)، در گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام دکتر حمیدرضا مطهری، مدیر پژوهشکده تاریخ و سیره‌ اهل‌بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلام، زیارت غدیریه را مورد واکاوی قرار دادیم. زیارتی که آن را از غنی‌ترین و ظریف‌ترین منابع دینی می‌دانیم، اما هنوز این اثر ارزشمند جزو متون مهجور در جامعه است.

زیارت غدیریه، میراث علمی امام هادی(ع)

دکتر مطهری در ابتدا با اشاره به میراث علمی و فکری امام هادی(ع) می‌گوید: زیارت جامعه کبیره و زیارت غدیریه مهم‌ترین میراث علمی امام هادی(ع) و دربردارنده معارفی بسیار با ارزش از اصول دین به‌ ویژه فضائل اهل‌ بیت(ع) و امیرالمؤمنین(ع) هستند. امام هادی(ع) در دوره بسیار حساسی زندگی می‌کرد. حاکمیت خلافت عباسی، کاملاً ضدشیعی شده بود و بر عکس دوران امام رضا(ع) که مأمون تظاهر به دوستی با خاندان پیامبر(ص) می‌کرد، جانشینان او معتصم و بعد پس از آن، سخت‌گیری شدیدی نه تنها به خود اهل‌ بیت(ع) بلکه به هر چه مرتبط با فرهنگ شیعی بود، روا می‌داشتند. در چنین فضایی که ضدیت دستگاه خلافت با اهل‌ بیت(ع) و علویان به اوج رسیده بود، امام هادی(ع) اقداماتی انجام داد که نگاهی به این اقداماتآن‌ها و به‌ ویژه میراث علمی به یادگار مانده از ایشان برای ما بسیار مهم است. یکی از مهم‌ترین این میراث، زیارت غدیریه است.

ایشان یادآور می‌شود: زیارت امام هادی(ع) در روز عید غدیر، بیعت دوباره شیعیان با حضرت علی(ع) است. این زیارت سرشار از معارف قرآنی مربوط به امامت و ولایت است. فارغ از اینکه زیارت اهل‌ بیت(ع) و امیرالمؤمنین(ع) و خواندن زیارت غدیریه در روز غدیر دارای جایگاه ویژه‌ای استدارد، این زیارت علاوه بر اینکه توجه به غدیر و زیارت امام علی(ع) را مطرح می‌کند به ولایت و مقام و برخی از فضیلت‌های آن حضرت اشاره می‌کنددارد. فضائلی که بسیاری از دشمنان تلاش می‌کردند آن‌هاان را مطرح نکنند. این زیارت که در کنار شور معنوی به مسائل عمیق اعتقادی و معارفی اشاره می‌کند از جهت نظر اعتبار سند و نیز قوت و اتقان متن از معتبرترین زیارات رسیده است که بزرگان دین به آن اشاره کرده‌اند.

تاریخ‌ نگاری زندگی امیرالمؤمنین(ع) در زیارت غدیریه

مدیر پژوهشکده تاریخ و سیره‌ اهل‌بیت(ع) تصریح می‌کند: امام علی‌ النقی(ع) در سالی که به دستور معتصم به سامرا فراخوانده شد، در روز عید غدیر مرقد مطهر امیرالمؤمنین(ع) را در نجف با عباراتی زیارت کرد که مزین به آیات قرآن در ارتباط باباره ولایت و بیان مقام و فضیلت‌های آن حضرت است و در این زیارت، عقاید، ویژگی‌ها، رخدادها، و صفات و ویژگی های امام علی(ع) را به تصویر کشید. به همین دلیل زیارت غدیریه را تاریخ‌ نگاری دقیقی از زندگانی امیرالمؤمنین(ع) می‌دانیم که از زبان امام هادی(ع) مطرح شده است. برای اطلاع از برخی فضائیل امیرالمؤمنین(ع) کافی است ابتدای زیارت‌ نامه را بخوانیم؛. آمده است: «السَّلامُ عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ سَیِّدِ الْمُرْسَلِین... السَّلامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ وَ وَارِثَ عِلْمِ النَّبِیِّینَ وَ وَلِیَّ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ مَوْلایَ وَ مَوْلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُه....». زیارت با سلام بر رسول خدا(ص) آغاز شده و با سلام بر انبیایء الهی و فرشتگان مقرب و عباد صالح خداوند ادامه می‌یابد. در این زیارت، امام هادی(ع) سلام‌هایی به امیرالمؤمنین(ع) دارند که در پی هر سلام، اوصاف و مناقب حضرت علی(ع) آمده است. منقبت‌هایی که همه آن‌ها در احادیث نبوی وجود دارد.

دکتر مطهری ادامه می‌دهد: در این زیارت می‌خوانیم «سلام بر تو ای امیرمؤمنان، به خدا ایمان آوردی، در حالی که همه شرک می ورزیدند، و حق را تصدیق گفتی وقتی که آنان تکذیب می‌کرد نمودند» این موارد به مراحل اولیه ظهور دین اسلام و آغاز بعثت پیامبر(ص) اشاره دارد. در زیارت غدیریه به برخی از جریان‌ها و رخدادهای عصر نبوی مانند پیمان اخوت و برادری بین میان پیامبر و امیرالمؤومنین، وصی رسول‌ الله(ص)، اشاره شده و آیات شریف بسیاری در زیارت غدیریه که بر محور بیان فضائیل امیرالمؤمنین(ع) است، آمده؛ و به‌ طور نمونه به آیه لیله المبیت، آیه ابلاغ، آیه ولایت و... اشاره شده است.

یادگار غریب امام هادی(ع)

این پژوهشگر تاریخ اسلام با اشاره به دیگر فضائیل حضرت امیرالمؤمنین(ع) اظهار می‌کند: در زیارت غدیریه به فضائل بسیاری از حضرت اشاره شده است. .فضائلی مانند امیرالمؤمنین، سیدالوصیین، وارث علم‌ النبیین، ولی رب‌ العالمین، امین‌ الله فی ارضه، سفیر الله فی خلقه، الحجه البالغه علی عباده، دین الله القویم، صراط مستقیم، نبأ عظیم، اول من آمن باللّه، سید المسلمین، یعسوب المؤمنین، امام المتقین، قائد الغر المحجّلین، امام المتقین، اوّل من صدق بما انزل الله علی نبیه، عبدالله، المخصوص بمدحه الله، المخلص لطاعه الله، اول العابدین، ازهد الزاهدین، الکاظم للغیظ، العافی عن النّاس، الصّابر فی البأسآء و الضرآء و حین البأس، العادل فی الرعیه. این فضائل، سندهای بسیاری در روایات عامه و خاصه دارند. همین‌طور در این زیارت که سند دفاع از ولایت امیرالؤمنین(ع) است، برای اثبات فضائل به وقایع و رخدادهای مهمی از تاریخ ولایت اشاره شده است. توجه به حدیث غدیر، غصب فدک، رشادت‌های بی‌نظیر آن حضرت در جنگ‌های بدر، احزاب، اُحد، جمل، نهروان و... نشان می‌دهد حضور امام علی(ع) در این مقاطع حساس سبب حفظ اسلام و شریعت شده است، همین‌طور شهادت جناب عمار، شهادت حضرت امیرالمؤمنین(ع)، بیزاری از دشمنان ولایت و قاتلان حضرت سیدالشهدا(ع) و در آخر زیارت، بیزاری از منکران ولایت و قاتلان حضرت سید الشهدا(ع) بخشی از این توجهات امام هادی(ع) است.

دکتر مطهری در پایان می‌کند: بیان برتری‌ها و شباهت‌های امیرالمؤمنین با پیامبر(ص)، همین‌طور بیان تاریخ و فرا تاریخ و برائت، از موارد مهمی است که در این زیارت به آن‌ها اشاره شده است. این زیارت عصاره‌ای از اخلاقیات و اعتقادات است و لازم است فائزاین به ولایت حضرت امیرالمؤمنین(ع) زیارت غدیریه امام هادی(ع) را نه تنها در ایام غدیر بلکه تمام زمان‌ها بخوانند. در نظر داشته باشیم که زیارت غدیریه، یادگار غریب امام هادی(ع)؛ دورهۀ کاملی از علی‌ شناسی است.