گر چه تذکر زبانی با رعایت شرایط و مراتب به هر مسلمانی واجب است اما تسهیل کلام و روان ساختن جملات موجب می‌شود تا ذهن خوانندگان عزیز با صحنه و وقوع گناه ارتباط برقرار کند و علاوه بر افزایش دامنه لغات هنگام مواجهه با معصیت بتواند به یک خلاقیت و ابتکار نسبی در استخدام واژگان دست یابد.

در حکمت 374 نهج البلاغه آمده است که «مَا أَعْمَالُ الْبِرُ کُلْهَا وَ الْجِهَادُ فی سَبِیلِ اللهِ عِندَ الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر إِلَّا کَتَفْتَهُ فِی بَحْرٍ لُجی...». تمام کارهای نیک و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر چون قطره ای بر دریای مواج و پهناور است. اگر امر به معروف هم می خواهی بکنی خیلی آهسته، مثل آینه باش. آینه داد نمی زند یقه ات بد است، وقتی روبروی آینه می ایستی جیغ نمی کشد و بگوید چرا موی سرت اینجوری است؟ سکوت محض است. آهسته، هیچ کس خبر دار نیست، جز تو و آینه... (علامه حسن زاده آملی)

برای انجام صحیح امر به معروف و نهی از منکر باید بدانیم که چطور آن را انجام بدهیم تا بدون ایجاد تنش در جامعه کارساز و راهگشا باشد. آمر به معروف و ناهی از منکر باید طوری رفتار کند که فرد یا افراد مورد خطاب او بیشترین تأثیر را از او بگیرند. بهترین معروف آمر وناهی در حدیثی از پیامبر(ص) آمده است که فرمودند: «امر به معروف و نهی از فکر نمی کند جز کسی که سه خصلت در وجودش باشد. 1.از معروف و منکر مطلع باشد. 2.با رفق و مدارا امر و نهی‌کند 3.در کارش عدالت داشته باشد».

ضرورت و اهمیت امر به معروف و نهی از منکر

از میان فرامین متعدد دین، اصل امر به معروف و نهی از منکر اهمیت بسیار بالایی نسبت به سایر فرامین دارد. بررسی متون دینی نشان می دهد که عمل به این فریضیه، امت اسلام را به بهترین امت تبدیل می‌نماید. عمل به این فریضیه باعث ایجاد و تقویت حکومت صالحان، اقامه فرایض دینی، گسترش قسط و عدل و سامان یافتن امور می شود. اصل امر به معروف اگر از میان برود تمام تعلیمات اسلامی از میان رفته است.

برخی از آداب و شیوه های امر به معروف و نهی از منکر

آداب و شرایط و شیوه ها در امر به معروف و نهی از منکر به طور مستقیم با دین و دنیا و آبروی افراد در ارتباط است و لذا از حساسیت ویژه ای برخوردار می باشد. همان گونه که رها کردن این واجب الهی هلاکت بار و خطر آفرین است، اجرای آن نیز بدون رعایت حدود و توجه به شرایط و مراتب و روحیات و ظرفیت افراد، زیان بار خواهد بود. در قرآن کریم و سیره عملی بزرگان دین و سخنان آنان نکات بسیار مهم و ارزشمندی وجود دارد که می توان از آنها برای انتخاب آداب صحیح امر به معروف و نهی از منکر مدد گرفت. در این قسمت به برخی از این نکات اشاره می‎کنیم.

توجه به ظرفیتها

یکی از شیعیان می‌گوید در حضور امام صادق(ع) درباره عده ای سخن به میان آمد. به امام(ع) عرض کردم ما از آنان بیزاریم زیرا آنان به آنچه ما قائلیم، قائل نیستند. امام(ع) فرمود: با این که آنان دوستدار ما هستند اما به آنچه شما قائل هستید قائل نیستند شما از آنان بیزارید؟ گفتم آری. امام(ع) فرمود: اگر چنین است ما نیز از مزایایی برخورداریم که شما از آنها بی بهره‌اید در این صورت آیا ما هم باید از شما بیزاری بجوییم؟ با آنها دوستی کنید و از آنها بیزاری مجویید زیرا بعضی از مسلمانان از اسلام یک سهم و بعضی دو سهم... و بعضی هفت سهم دارند... سزاوار نیست بر دوش آن که از اسلام یک سهم دارد به اندازه آن که دو سهم دارد بار بگذاریم.

از این داستان دو نکته مهم به دست می‌آید. اینکه ما نمی‌توانیم فردی را به دلیل پایین بودن درجه ایمانش در انزوا قرار دهیم و با او معاشرت نکنیم. دیگر اینکه از هر کسی باید متناسب با درجه ایمانش انتظار داشته باشیم و بیشتر از آن بر او تحمیل نکنیم.

بهره گیری از روشهای غیر مستقیم

بعضی افراد تحمل شنیدن اندرزها و یا انتقادهای مستقیم را ندارند از این رو باید برای اصلاح رفتار آنان از روش غیر مستقیم استفاده کرد. استاد شهید مطهری در این باره میفرماید: «برای روش غیر مستقیم حدیث معروفی را برای شما ذکر می کنم. ببینید این روش چقدر موثر است. امام حسن و امام حسین در حالی که هر دو طفل بودند به پیرمردی که در حال وضو گرفتن بود برخورد می کنند متوجه می شوند که وضوی او باطل است. این دو آقازاده که به رسم و رسوم روان شناسی آگاه بودند فوراً متوجه شدند که از یک طرف باید پیر مرد را آگاه کنند که وضویش باطل است و از طرف دیگر اگر مستقیماً به او بگوید آقا وضوی تو باطل است شخصیتش جریحه دار می شود، ناراحت می‌شود و اولین عکس العملی که نشان می دهد این است که می گوید نخیر همین طور درست است و هر چه بگویی گوش نمی کند. بنابراین جلو رفتند و گفتند ما هر دو می خواهیم در حضور شما وضو بگیریم ببینید کدام یک از ما بهتر وضو می گیریم... امام حسن(ع) یک وضوی کامل در حضور او گرفت بعد امام حسین(ع). تازه پیر مرد متوجه شد و گفت وضوی هر دوی شما درست است وضوی من نادرست بود. این طور از طرف اعتراف می گیرند. حالا اگر در این جا فوراً و به طور مستقیم می گفتند پیر مرد خجالت نمی کشی با این ریش سفیدت هنوز وضو گرفتن را بلد نیستی؟ او از نماز خواندن هم بیزار می‌شد».

ریشه یابی و درمان

هر خطا و اشتباهی که از دیگران سر می زند ریشه و عاملی دارد. به عنوان مثال گاهی عامل گناه ریشه روانی دارد مانند کمبود محبت و گاهی عامل گناه به مسائل اجتماعی بر می‌گردد مانند بیکاری. در این صورت مبارزه اساسی با انحرافات ناشی از این گونه عوامل در گرو مبارزه با ریشه هاست و یعنی تأمین محبت و نیاز عاطفی برای عامل روانی یا ایجاد اشتغال برای عامل اجتماعی.

یکی از اصحاب پیامبر(ص) می گوید: ما و پیامبر اکرم(ص) در مسجد بودیم که یک فرد نا آشنا به دستورات دین داخل مسجد شد و مشغول ادرار گردید. اصحاب پیامبر(ص) بر آشفتند و او را از این کار منع کردند. پیامبر(ص) فرمود: با او کاری نداشته باشید، آنان او را رها کردند. آنگاه پیامبر(ص) او را نزد خود خواند و فرمود، مساجد نه محل ادرار است و نه محل کثافت دیگر، بلکه جایگاه ذکر خداوند بزرگ و نماز و قرائت قرآن است.

بهره‌گیری از فرصت ها

ممکن است برخی افراد به راحتی برای زیر بار حرف حق نروند و به اصلاح رفتار خود نپردازند. برخورد مناسب با چنین افرادی، بهره گیری از فرصت های طلایی است. قرآن کریم داستان باغ پر میوه و زیبایی را نقل می‌کند که در اختیار پیرمرد مؤمنی بود. او به قدر نیاز از آن برمی گرفت و بقیه را به نیازمندان می داد.

هنگامی که چشم از دنیا پوشید، فرزندانش گفتند: ما خود به محصول این باغ سزاوارتریم و مستمندان را محروم ساختند. در بین آنها برادر مؤمنی بود که برادران دیگر را از بخل ورزیدن و چنین کار زشتی باز می داشت. اما کسی به حرفش گوش نمی‌داد. پس از این تصمیم شب هنگام که همه آنها در خواب بودند بلایی فراگیر از ناحیه پروردگار به باغ فرود آمد. آتش سوزان آن باغ خرم و سرسبز را به مشتی خاکستر تبدیل کرد. صبح گاهان به یکدیگر گفتند اگر می خواهید میوه بچینید بسوی باغ حرکت کنید مبادا کسی سخن هایتان را بشنود و از تصمیم تان با خبر شود. هنگامی که به باغ رسیدند چنان وضعی بود که گفتند این با غ ما نیست ما راه را گم کرده ایم. در این میان آن برادر مؤمن با زبانی گشوده و منطقی قوی آنان را زیر رگبار ملامت قرار داده و گفت آیا به شما نگفتم خدا راه عظمت یاد کنید و از مخالفت او بپرهیزید، شکر نعمت او را به جا آورید و نیازمندان را از اموال خود بهره مند سازید.

 اقدام همگانی

کار فردی در امر به معروف و نهی از منکر چندان مفید نیست. همان طور که اگر آب تصفیه شده و پاک را بار دیگر در جویباران رها کنیم آلوده می شود. محیط اجتماع نیز اگر نورانی نباشد و در برابر آلودگی ها عکس العمل نشان ندهد و یا افراد آلوده و فاسد مورد تشویق قرار گیرند. مبارزه با بی بندوباری ها بسیار مشکل خواهد بود. استاد شهید مطهری(ره) می‌فرماید: باید به این نکته توجه کنیم که عمل فردی چندان مفید نیست آن هم در دنیای فعلی، مشکلی که امروزه در زندگی اجتماعی ما هست این است که افراد اهل عمل توجهی به عمل اجتماعی ندارند و به اصطلاح تک رو هستند. در حالی که از عمل فردی کاری ساخته نیست، از فکر فردی کاری ساخته نیست، از تصمیم فردی کاری ساخته نیست. همکاری و همفکری و مشارکت لازم است.

مهرورزی

امر معروف و نهی از منکر موضوعی بسیار حساس است و باید یا مهر و عطوفت و انتخاب بهترین روش های اخلاقی همراه گردد. خدای بزرگ به حضرت موسی(ع) و هارون(ع) می گوید: نزد فرعون که ادعای خدایی کرده است بروید و با او به نرمی سخن گویید شاید پند گیرد یا بترسد.

داد و فریاد زدن، بد زبانی کردن، کتک زدن و تند خویی نمودن در برابر گناهکار با چنین وظیفه‌ای که از روی عشق به انسانیت و زندگی انجام می گیرد، سازگار نیست و جز نفرت و عکس العمل شدید طرف مقابل نتیجه ای نخواهد داشت.