به گزارش قدس خراسان، از جمله این آیین‌ها نخل‌گردانی، علم‌کشی، هیئت بنی‌اسد، تعزیه‌خوانی و مشعل‌گردانی است که برای آشنایی بیشتر با هر کدام از این آیین‌ها به سراغ خراسان‌پژوه و رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان رفتیم تا قصه هر کدام از این آیین‌ها را بازخوانی کنیم.

رضا سلیمان نوری درباره آیین‌های عاشورایی در مشهد گفت: نجفی‌های مقیم مشهد آیین مشعل‌گردانی را هشتم ماه محرم دارند. در این روز نجفی‌های مقیم مشهد از حسینیه نجفی‌ها با مشعل‌هایی در دست تا روبه‌روی حرم مطهر رضوی می‌روند؛ چرا که روایت است در شب هشتم محرم قرار بوده سپاه یزید به کاروان امام حسین(ع) حمله کند و برای جلوگیری از حمله دشمن، امام دستور داد دور کاروان مشعل گذاشته شود تا روشنایی زیادتری باشد و سپاه دشمن فکر کند تعداد افراد کاروان بیشتر است. نجفی‌های مقیم مشهد با این مشعل‌هایی که در دست می‌گیرند، آن شب را یادآوری کرده و با این کار با امام حسین(ع) تجدید بیعت می‌کنند.

این خراسان‌پژوه خاطرنشان کرد: آیین مقتل‌خوانی نیز آیین کهنی بوده که سال‌ها از خاطره‌ها رفته بود؛ اما با کوچ دادن ایرانی‌ها از عراق به ایران و بازگشت مرحوم آیت‌الله سیبویه به مشهد، آیین مقتل‌خوانی زنده شد. اکنون در دیگر نقاط ایران این آیین برگزار می‌شود؛ اما زنده‌کننده این آیین در ایران مرحوم آیت‌الله سیبویه در حسینیه نجفی‌ها بوده است.

وی درباره آیین تعزیه‌خوانی در خراسان رضوی نیز عنوان کرد: آیین شبیه‌خوانی و اجرای نمایش تعزیه در مشهد خیلی قدمت داشته و فعال بوده است؛ اما اکنون این آیین به‌ صورت محدود و تنها در تکیه کرمانی‌ها در پایین‌خیابان و تکیه محمدعلی در بالاخیابان برگزار می‌شود. در روستای راه‌چمن سبزوار و شهرستان‌های نیشابور و کاشمر نیز آیین تعزیه‌خوانی برپا می‌شود. اکنون این آیین در شهرستان‌های استان رایج‌تر از مشهد است.

سلیمان نوری با بیان اینکه آیین نخل‌گردانی تقریباً در تمام مناطق مرکزی ایران برگزار می‌شود، گفت: در تمام مناطق حاشیه کویری ایران نخل‌گردانی را داریم. این مناطق شامل یزد، کاشان، فردوس، طبس و کاشمر در خراسان رضوی است. 

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان تصریح کرد: آیین نخل‌برداری یا نخل‌گردانی، حمل یک تابوت چوبی است که به‌عنوان نماد سوگواری ماه محرم معمولاً در دهه اول محرم برگزار می‌شود. یکی دو شب‌ پیش از آغاز دهه اول محرم نخل‌بندی صورت می‌گیرد. بدنه نخل چوبی است؛ اما بستن پارچه و تزئین آن در این ایام به‌عنوان برنامه ورود به محرم برگزار می‌شود.

وی ادامه داد: پیشینه تاریخی نخل‌گردانی به‌ روایتی به داستان سوگ سیاوش و دوران ساسانی برمی‌گردد؛ یعنی سابقه قبل از دوره اسلامی دارد؛ اما سابقه پررنگ اسلامی آن مربوط به دوران صفویه است. 

سلیمان نوری با بیان اینکه نخل به نوعی تابوت امام حسین(ع) است، افزود: اینکه چرا به آن نخل می‌گویند، به‌طور دقیق مشخص نیست؛ اما در روایت‌های مردمی این مورد آمده که پیکر امام حسین(ع) را با شاخه‌های نخل جابه‌جا کردند و در نقاط مختلف کشور نیز از شاخه‌های درخت خرما در این آیین استفاده می‌کنند.

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان تصریح کرد: نخل نمادهای مختلفی دارد؛ چوب نخل نماد پیکر امام حسین(ع) است، سیاه‌پوش کردن نخل نماد سوگواری است، تیر و نیزه‌ای که از نخل آویزان می‌شود، نماد تیرهایی است که بر پیکر امام حسین(ع) فرود آمده، نخل یک نماد سروگونه دارد که نماد حضرت علی‌اکبر(ع) است، آیینه در نخل نماد نور و تابش نور امام حسین(ع) بوده، علم‌ها در نخل نشانه حضرت عباس(ع) است، پارچه‌های قرمز و زینتی که گذاشته می‌شود نیز به‌عنوان حجله قاسم بن‌الحسن(ع) بوده و زنگ‌ها نیز به عنوان نمادی برای کاروان اسراست. 

وی افزود: در این آیین، عزاداران و تشییع‌کنندگان نیز نخل را بلند می‌کنند و به حرکت درمی‌آورند. اوج این آیین عزاداری در خراسان رضوی در منطقه ترشیز قدیم برگزار می‌شود.

سلیمان نوری با بیان اینکه آیین نخل‌گردانی مرتبط با زمان صفویه بوده و نمادی شیعی است، به همین دلیل به زمان حاکمیت شیعه در ایران مربوط می‌شود، خاطرنشان کرد: درخراسان شیعیان پیش از صفویه در سبزوار و بخشی از کاشمر حکومت داشتند که حاکمیت تیموریه بود و این آیین از همان دوره به وجود آمده؛ اما به‌صورت کمرنگ برگزار می‌شده و در زمان صفویه رنگ و لعاب بیشتری گرفته است. 

این خراسان‌شناس درباره دو آیین دیگر در استان خراسان گفت: هیئت بنی‌اسد آیینی است که همزمان با واقعه تاریخی حرکت قبیله بنی‌اسد برای دفن پیکر شهدای واقعه در خراسان برگزار می‌شود؛ اما داستان آیین شیرگردان متفاوت است و ریشه تاریخی قوی ندارد و جزو آیین‌هایی بوده که به مراسم عزاداری افزوده شده است و این آیین را برخی از مردم به‌عنوان بخشی از آیین عزاداری امام حسین(ع) قبول دارند.

وی با بیان اینکه آیین هیئت بنی‌اسد میان مردم کاشمر و بردسکن و اوج آن در کاشان و پیشوای ورامین برگزار می‌شود، عنوان کرد: این مراسم در روز سوم شهدای کربلا برپا می‌شود، کاروان بنی‌اسد می‌آیند و پیکرها را به‌صورت نمادین تشییع و تدفین می‌کنند. 

سلیمان نوری متذکر شد: ریشه آیین شیرگردانی در روایت مردمی است که می‌گویند در آن دو سه روزی که پیکر شهدا در صحرای کربلا مانده بود، شیری از پیکرها محافظت می‌کرد. این روایت را یکی از مردان قبیله بنی‌اسد گفته که دیده‌ است شب‌ها شیری برای مراقبت از پیکرهای شهدا به کربلا می‌آمد. این روایت در جلد ۴ مجمع‌التواریخ آمده؛ اما اگر بخواهیم موقعیت صحرای کربلا را بسنجیم، ما سندی مبنی بر اینکه در آن منطقه شیر وجود داشته، نداریم. بنابراین این مراسم ریشه علمی ندارد و تنها یک روایت مردمی است.

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان ادامه داد: در این مراسم که روز ۱۱ محرم برگزار می‌شود، شیر در مراسم تعزیه‌خوانی پیش از حضور قبیله بنی‌اسد دور پیکرها می‌چرخد و گریه و ناله می‌کند و سپس شیر را روی تخت و شانه می‌گذارند و حرکت می‌کنند و مردم با گریه شیر، گریه می‌کنند. 

وی با بیان اینکه علم‌گردانی نشانه یادبود حضرت ابوالفضل(ع) است و در خیلی از مناطق کشور این مراسم برگزار می‌شود، گفت: علم‌گردانی در هر منطقه تمایزهای خاص خودش را دارد. علم‌گردانی بیشتر در روستای خرو نیشابور انجام می‌شود و یک مجموعه علم‌سازی را نیز در نیشابور داریم.

سلیمان نوری ادامه داد: مراسم علم‌کشی بیشتر در روستاهای عبدالله آباد، سلیمانی، خرو و یک روستای دیگر در نیشابور برگزار می‌شود. علم در روز عاشورا در روستا گردانده می‌شود و اعلام عزای حسینی می‌کند و پس از حرکت علم، دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی به خیابان می‌آیند و عزاداری می‌کنند. 

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان افزود: علم نیشابوری با علم شهرهای دیگر تفاوت دارد و گرد، بلند و عمودی است و حدود ۴ متر ارتفاع دارد و شکل اصلی علم با استفاده از باریکه‌های نازک چوبی و به صورت منظم پوشیده شده که با چسب و میخ آن را محکم کرده‌اند.

وی بیان کرد: زمان مشخصی برای قدمت این آیین‌های مذهبی نداریم و تنها باید بگوییم از چه دوره‌ای شیعه در این منطقه حضور داشته؛ چرا که امکان دارد از همان زمان این آیین‌ها شکل گرفته باشند. شیعه در نیشابور از دوران هجرت و شهادت امام رضا(ع) حضور داشته؛ اما اینکه نفوذش چقدر بوده تا بتواند آیین‌هایش را برگزار کند، محل سؤال است و شاید این آیین‌ها ریشه در اواسط قرن هفتم و دوران سربداران داشته باشند.

سلیمان نوری درباره آیین چادرپوشی گفت: این آیین تنها در سبزوار و پیوه‌ژن برگزار نمی‌شود بلکه در گذشته در مشهد هم برگزار می‌شده است؛ در خانه شیخ محمدتقی بجنوردی که در قدیم در نزدیکی حرم مطهر رضوی و در کوچه شیرازی‌یک بود و اکنون در کوچه سجادی است، آیین چادرپوشی انجام می‌شد.  

این خراسان‌شناس بیان کرد: برای اجرای بهتر مراسم عزاداری، سقف حسینیه را با چادر می‌پوشاندند و روی این چادرها آیات قرآن کریم و اشعاری در مورد مسائل کربلا نوشته شده بود. برای برپایی این چادر چون خیلی سنگین است، باید افراد زیادی به‌صورت همزمان مشارکت می‌کردند. معمولاً همزمان با برپایی این چادر، یک روضه‌خوان مراسم مذهبی را آغاز می‌کرد. 

آیین‌های عزاداری محرم در خراسان از جمله پرمخاطب‌ترین برنامه‌های آیینی در طول سال بوده و زنده نگه داشتن آن‌ها مساوی با احیای هر ساله آیین تشیع است. مهم‌ترین بخش این زنده نگه‌داشتن، انتقال آن به نسل‌های بعد برای امتداد مسیر پرفراز و نشیبی بوده که با پیروزی انقلاب اسلامی امکان ظهور و بروز دوچندان پیدا کرده است.