ماه محرم به عنوان ماه عزاداری سالار شهیدان است که به عنوان جریانی اثرگذار در تاریخ اسلام و تشیع به حساب می‌آید.

در این ایام عزاداری سالار شهیدان در تمامی نقاط کشورمان برپاست و هر استان و شهر و منطقه‌ای عزاداری خاص خود را دارد و به نوعی ارادت خود را به سالار شهیدان تقدیم می‌کند.

یزد به عنوان شهر دارالعباده و حسینیه ایران نیز در تاریخ خود به خوبی این ارادت را نشان داده است به نحوی که عزاداری خاص یزدی‌ها در کشور زبانزد است و هر ساله تعداد زیادی از گردشگران را به سمت خود کشانده است.

سنت‌ها و عزاداری‌های خاصی که در این ایام در جای جای شهر یزد برگزار می‌شود و هر نقطه از شهر دارالعباده در سوگ عزاداری سالار شهیدان مینیشنند نشان از ارادت خاص مردم یزد به اهل بیت (ع) است.

برگزاری مراسم‌های سنتی مانند نخل‌برداری، شده‌برداری، سفره حضرت رقیه (س)، جوش زنی‌های خاص و... از جمله این عزاداری‌ها است که توسط مردم انجام می‌شود.

نخل گردانی یکی از این سنت‌ها است که حسین مسرت نویسنده و پژوهشگر تاریخ یزد در این خصوص و تاریخچه نخل‌گردانی به ایبنا مطالبی را ارائه کرده است.

مسرت بیان کرد: یکی از آیین‌هایی که بسیار در یزد رایج است و یزد را بدین وسیله نام‌آور کرده، آیین نخل‌گردانی است. البته در برخی شهرهای دیگر ایران هم ممکن است نخل‌گردانی باشد، چنان‌که من در روستای کنجدجان گلپایگان هم نخل دیدم، امّا نخل‌گردانی در یزد یک ویژگی‌هایی دارد که در ایران برجسته شده است.

وی ادامه داد: به همین تناسب در شهرها و روستاهای یزد هم آیین‌های ویژه‌ای برای نخل‌گردانی هست که یکی از باشکوه‌ترین آیین‌های نخل‌برداری، نخل‌برداری حسینیۀ شاه‌ولی در شهر تفت در ظهر روز عاشوراست. معمولاً نخل‌گردانی‌ها در ظهر یا عصر روز عاشورا انجام می‌شود، چنانکه در روستای خویدک، زارچ، ده بالا، تفت، مهریز، یزد، و دیگر شهرها و محلات گوناگون یزد آیین نخل‌برداری انجام می‌شود.

این نویسنده یزدی گفت: قدیمی‌ترین نخل شهر یزد که برای دورۀ قاجار است، نخلی است که در میدان (نام قدیم حسینیه‌ها میدان بوده، ولی بعدها به حسینیه تبدیل شد، یعنی در کتاب‌های تاریخی هر جا به نام میدان برمی‌خوریم، مراد حسینیۀ کنونی است)‌امیر چقماق قرار دارد و بزرگ‌ترین نخل یزد در میدان بعثت (که اکنون چهارراه بعثت شده و نام قدیم آن میدان شاه‌عبّاسی یا میدان شاه بوده) قرار دارد.

وی بیان کرد: این دو نخل را در زمان قدیم، دو هیئت به نام‌های محلۀ ابرندآباد و محلۀمردآباد در دوره‌های تاریخی وظیفۀ خودشان می‌دانستند که در روز عاشورا به دور میدان بگردانند. هیئت محلۀ محمد آباد یزد که برای میدان‌امیر چقماق بود، ظهر عاشورا جمع می‌شدند و این نخل را دور میدان می‌گرداندند.

مسرت ادامه داد: افرادی که این نخل را برمی داشتند، ظهر همان روز مهمان خانۀ صدر العلماء بودند و صدر به آنان ناهار می‌داده است و نخلی که در میدان بعثت بوده، گردانندگان نخل، ظهر مهمان مشیرالممالک بودند و بعد از آن هم هیئت‌ها در همان خانۀ مشیر و خانۀ صدر به نوحه‌خوانی و سینه زنی می‌پرداختند.

وی افزود: عمدتاً نخل‌گردانی در یزد با اعداد فرد است، یعنی یا سه یا پنج یا هفت دور نخل را دور کلَک حسینیه می‌گردانند. کلک، جایی بوده که در قدیم آتشدان بوده یا جایی بوده که چراغی می‌گذاشتند که حسینیه را روشن کند. قبلاً که برق نبوده، وسط کلک این چراغ‌های فانوس یا هر چراغی داشتند، می‌گذاشتند و سعی می‌کردند به تعداد فرد، دور این میدان گشته شود.

وی همچنین بیان کرد: در این باره استاد علی بلوک باشی در یاداشتی گفته است که «در فرهنگ ایرانی و اسلامی اعداد فرد یا زوج بار معنایی رمزگونه دارند و باور به بدشگون و خوش شگون بودن آن‌ها پیشینۀ بسیار دراز دارد. با نظر گرفتن مفهوم نمادین اعداد طاق و جفت، اعداد سه و پنج و هفت در بسیاری از پاره فرهنگ‌های ایران اسلامی، خجسته و خوش یمن پنداشته می‌شده‌اند. از این رو در مراسم تشییع، تابوت مردگان را سه یا پنج یا هفت بار از زمین بلند می‌کردند و دوباره به زمین می‌گذاشتند. در مراسم نخل گردانی هم که تمثیلی از تابوت گردانی برای شهیدان است، آن را سه، یا پنج و یا هفت بار حرکت می‌دادند یا می‌گرداندند».

وی بیان کرد: امّا نخل، به باورمردم، نمادی است از تابوت امام حسین(ع) و چنانکه دیده می‌شود، مثل دو برگ نخل است که با ابزارهای چوبی به هم بسته شده است. گروهی از مردم هر محلّه از اوایل محرّم شروع به تزئین نخل می‌کنند و از اهالی محل، آیینه‌های قدی که الان دیگر تولید نمی‌شود، می‌گیرند و دورتادور نخل می‌بندند، گروهی مأمور بستن این‌ها می‌شوند و در بالای نخل، پرچم‌های سیاه و سبز، و پرچم‌هایی با نماد امام حسین و ابوالفضل(ع) و دیگر نمادها و عباراتی که گویای واقعۀ عاشورا است، و گاهی شمشیر و سپر هم نصب می‌شود.

مسرت افزود: در روز مراسم یک نفر به عنوان هادی یا راهنما روی نخل قرار می‌گیرد و وظیفه‌اش این است که جمعیّت را هدایت کند تا هرکدام به سویی پراکنده نشوند، یعنی جمعیّتی که ممکن بوده بنا به وزن نخل بین ۵۰ تا ۱۰۰ یا ۲۰۰ نفر زیر یک نخل را بگیرند تا از زمین بلند کنند. زیرا چندین تُن بوده است. معمولاً جوان‌ها زیر نخل می‌رفتند و بقیّه که دیگر نمی‌توانستند نخل را بگردانند، به دنبال این نخل به دور میدان می‌چرخیدند و چون نخل بسیار سنگین بوده، در هر دوری، نخل را به زمین می‌گذاشتند و نوحه‌خوانی می‌کردند و دوباره بر می‌داشتند و می‌گرداندند و این آیین هرساله محرّم در یزد برگزار می‌شود.

وی گفت: برخی محلات یزد مانند محلّه شاه ابوالقاسم، خود اهالی محلّه نخل را برنمی‌دارند، بلکه اهالی محله مریم‌آباد یا جسن آباد که در طول تاریخ مشخص شده بوده، می‌آمدند و نخل را برمی‌داشتند و دور میدان شاه ابوالقاسم می‌گرداندند و ناهار ظهر عاشورا مهمان مردم آن محل بودند.