بررسی‌ها نشان می‌دهد تعداد دانشجویان علوم پایه در سال‌های اخیر کاهش داشته است، تعداد دانشجویان مقطع کارشناسی علوم پایه فاصله ۵۰ درصدی و تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی علوم پایه فاصله ۶۰ درصدی با هدف گذاری برنامه های توسعه ای دارد.

سیاستگذاران افق دور را نمی بینند

رئیس انجمن ریاضی ایران با اشاره به اینکه تاریخ علم نشان داده خلق مفاهیم علمی نو و تولید و گسترش فناوری‌های نوین که برای رفاه عمومی ضروری است، بدون استفاده از علوم پایه امکان‌ پذیر نیست، می گوید: به نظر می‌رسد دلیل بی‌توجهی به علوم پایه در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، این است که سیاستمداران آن‌ها درک کامل و صحیحی از مفاهیمی مانند علم، فناوری، توسعه پایدار، مرجعیت علمی، ارتباطات بین‌المللی و تأثیرگذاری اجتماعی ندارند.

محمد صال مصلحیان در گفت وگو با قدس با بیان اینکه درکشور ما نیز درک چرخه علم و فناوری با چالش‌های جدی روبرو است، ادامه می دهد: بیشتر توجه‌ در کشورهای درحال توسعه مانند ایران معطوف به تحقیقات زود بازده است و به پژوهش‌های بنیادینی که زیربنای تحقیقات در مهندسی و دیگر علوم دانشگاهی را تشکیل می‌دهد و البته ممکن است دهه‌ها بعد نتایج آن‌ها کاربرد پیدا کند، اهمیت لازم داده نمی شود.

وی تأکید می کند: به عبارت دقیق‌ تر در کشورهای در حال توسعه، در حالی که سیاستگذاران باید بتوانند افق دور را ببینند و آینده‌ ای درخشان را ترسیم و برای رسیدن به آن تلاش کنند، مسائل نزدیک را می‌بینند و درگیر امور حال هستند و از انجام اقدامات اساسی از جمله توجه به علوم پایه برای داشتن علم و فناوری عمیق و ریشه‌ دار به منظور توسعه پایدار کشور غافل یا عاجزند.

عضو فرهنگستان علوم کشور با تأکید براینکه نخستین مشکل، عدم توجه صحیح و کامل نگاه دولتمردان به علوم پایه است ادامه می دهد: در واقع در کشورهای توسعه یافته، دولتمردان مشاوران فهیمی دارند که این نگاه و نقشه راه را به آن ها نشان می دهند و این نگاه خود به خود در همه سیاست ها و قوانین و مقرراتی که برای پیشرفت کشور و بخصوص توسعه علم و فناوری تدوین می شود، تأثیرگذار است و در همین راستا وقتی جامعه می بیند سیاستمداران به این موضوع اهمیت می دهند خانواده ها و جامعه هم به این موضوع توجه می کنند.

اشتغال اندک برای دانش آموختگان علوم پایه

مصلحیان با اشاره به اینکه اشتغال برای دانش آموختگان علوم پایه بسیار کم است و ما در کشور بیش از نیاز جامعه دانش آموخته داریم، می گوید: ما الان هزاران دانش‌آموخته بیکار در همه مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری داریم که بعضی از آن‌ها به شغل های غیرمرتبط روی آورده اند و خانواده های آن ها و دانش آموزان دیگر وقتی این خیل بیکاران را می بینند انگیزه گرایش به رشته های علوم پایه و حتی مهندسی را از دست می دهند.

وی ادامه می دهد: معضل اشتغال دانش آموختگان در رشته ریاضیات و به طور کلی علوم پایه یک مشکل در سطح ملی است و این موضوع، تشریک مساعی و کمک همه نهادها و وزارتخانه ها را می طلبد و نمی توان آن را فقط به عهده وزارت آموزش و پرورش و وزارت آموزش عالی گذاشت، بلکه مشکلی ساختاری است که باید همه کمک کنند.

عضو فرهنگستان علوم جهان (تواس) با بیان اینکه توسعه کشور کاری ساده نیست، بلکه چند وجهی است، بر گام های ارتقای جایگاه علوم پایه تأکید می کند و می گوید: علم به مانند یک کالسکه است که چهار چرخ آن را امور سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی تشکیل می دهد؛ اگر هر کدام از این چرخ ها و یا هرچهارچرخ (مثل وضعیتی که ما داریم) دچار آسیب باشد و با چالش مواجه باشند نخستین جایی که آسیب می بیند علم و به دنبال آن فناوری و کل جامعه خواهد بود.

مصلحیان با بیان اینکه پایه فناوری‌ها را علوم پایه تشکیل می دهد، می افزاید: اگر فناوری بدون توجه به تحقیقات پایه در دانشگاه‌ها گسترش یابد، متأسفانه دانشگاه‌ها تبدیل به مراکز فنی و حرفه ‌ای خواهند شد که برون‌ دادشان مونتاژ دستاوردهای صنعتی دیگران یا تولید فناوری‌ های کم‌عمق و پرهزینه است؛ مبنای نوآوری علمی، دارا بودن اطلاعات لازم و انجام پژوهش‌های اصیل است که موجب پیشرو شدن در فناوری می‌شود.

توسعه یک کشور وابسته به سه مولفه

برنده جایزه علامه طباطبایی بنیاد نخبگان، توسعه یک کشور را به سه مولفه وابسته می داند و می گوید: یکی آنکه دولتمردانی که بتوانند قوانین و برنامه‌های مترقیانه ای را برای توسعه کشور تدوین کنند؛ دوم سرمایه گذارانی که بتوانند به اجرای برنامه‌های دولت کمک کنند و مولفه سوم نخبگان و دانشگاهیانی هستند که باید راهکارهای لازم را ارائه دهند. این یک اشتباه است که عده‌ای می‌گویند دانشگاه وظیفه‌اش حل مشکلات جامعه است و به تولید علم در دانشگاه در قالب مقاله ایراد می‌گیرند. البته نباید به مقاله اصالت داد. ما باید به پژوهش هدفمند و مسأله‌محور اصالت دهیم که گزارش آن باید به صورت مقاله عرضه شود تا دیگران ببینند، نقد کنند و از آن استفاده کنند. اجازه بدهید تاکید کنم که وظیفه دانشگاه تربیت نیروی متخصص، توسعه علم (تجربی و انسانی)، و گسترش فناوری است. دانشگاه راهکار ارائه می‌دهد ولی اجرای آن با آن با دو مولفه دیگر است. اگر آن دو مولفه کار خود را درست انجام نمی‌دهند چرا باید مشکلات کشور را تقصیر دانشگاهیان انداخت.

وی با تأکید بر اینکه ما نمی توانیم مانند یک جزیره دورخودمان دیوار بکشیم و بگوییم می خواهیم فقط مشکلات خودمان را حل کنیم؛ تأکید می کند: ما نمی توانیم بدون ارتباطات بین‌المللی جلو برویم. چند دهه است که در همه چیز بدون استفاده از تجربیات گذشتگانمان و تجربه جهانی جلو رفته‌ایم، درجا زده‌ایم یا دور خودمان چرخیده‌ایم. باید درهای کشور را باز کنیم و بر کشورهای دیگر تأثیر بگذاریم و تأثیر بپذیریم و از تجربیات گرانقدر ملی و بین المللی استفاده کنیم.

وی ادامه می دهد: به عبارت دقیق تر، باید علومی را که مبنای فناوری های نوین هست در کشور خودمان توسعه دهیم تا آن ها بتوانند به توسعه فناوری و نوآوری کمک کنند؛ نباید جامعه علمی را بسته نگه داریم و بگوییم می‌خواهیم دانش و صنعت را خودمان بیافرینیم. نباید چرخ را از ابتدا اختراع کنیم.

این پژوهشگر برتر کشوری به تجربه بسیاری از کشورها مانند هند اشاره می کند و می گوید: این کشور در چند دهه قبل کشوری فقیر بود، اما با سرمایه‌گذاری بر روی فناوری اطلاعات و سایر حوزه‌ها توانست در کشور اشتغال ایجاد کند. به‌علاوه، باعث شد بسیاری از شرکت‌های مطرح جهان نیروهای در هندوستان را که نیروی کار ارزان ولی متخصصی هستند را به کار بگیرند.

رئیس انجمن ریاضی ایران با اشاره به اینکه ریاضیات دو شاخه محض و کاربردی دارد که به هم مربوط و تفکیک ناپذیر هستند، می گوید: چرخه علم و فناوری در کشورهای توسعه یافته براساس یک تجربه حدود چند صد ساله شکل گرفته و پس از رنسانس توسعه ای در علم و فناوری ایجاد شد که همه از دل کنجکاوی علمی و نیازهای جامعه نشأت گرفتند.

 وی با بیان اینکه توجه به علوم پایه در کشورهای توسعه یافته به شکل یک اکوسیستم به وجود آمده که هر کس در جای خودش قرار دارد می افزاید: این کشورها براساس یک تجربه چند صد ساله و بر اساس نیازهایی که از دل جامعه و صنعتشان بیرون آمده به شکل نظام مند توانسته اند مشکلات خودشان را حل کنند و هرکسی در هر رشته ای کار خودش را به درستی انجام دهد.

وی عنوان می کند: باید نگاه سیستمی به علم و فناوری داشته باشیم. همه به هم مربوط هستند، هم علم به توسعه فناوری کمک می کند و هم فناوری دورنمایی را که ریاضی دانان، فیزیکدانان و سایر متخصصان علوم پایه باید روی آن کار کنند ترسیم می کند.

لزومی ندارد همه وارد دانشگاه شوند

عضو فرهنگستان علوم کشور در خصوص چرایی اینکه علوم پایه و بخصوص ریاضیات انتخاب نخست مشاوران، خانواده‌ها و دانش آموزان نیست، با تأکید بر ضرورت تغییر نگرش سیاستگذاران علمی نسبت به علوم پایه و اینکه هدف اصلی باید این باشد که به اهمیت علوم پایه توجه شود، می افزاید: وقتی مشکلات اقتصادی چالش‌های جدی برای اقشار جامعه بوجود می‌آورد، اولویت همه، به جای علایق و استعدادشان، حوزه‌هایی خواهد شد که صرفاً درآمدزا هستند.

رئیس انجمن ریاضی ایران با تأکید بر اینکه درحوزه آموزش‌ و پرورش و آموزش عالی  باید ریاضیات را به طور دقیق و عمیق، اما شهودی و با زبانی ساده آموزش دهیم، ادامه می دهد: دیگر نمی توانیم با روش های کلاسیک تدریس کنیم، روش های کلاسیک دیگر در دانشگاه ها و مدارس ما جواب نمی دهد، معلمان باید با توجه به ویژگی های فردی و درک فهم نوین جوانان از زندگی تدریس کنند. سیستم آموزشی باید بتواند دانش‌آموزان را برای زندگی و کار در سی سال آینده آماده کند و آن‌ها را خلاق بار آورد.

وی ادامه می دهد: در بسیاری از مواقع آموزش ما قابل فهم نیست. در بسیاری از موارد آموزش با تلاش خود دانش‌ آموز همراه نیست، در واقع معلم یک‌ طرفه و رو به تخته سیاه در حال آموزش دادن به دانش‌ آموزان یا دانشجویان است و توجهی ندارد که آنان چه میزان از مطالب را توانسته‌ اند متوجه شوند. آموزش باید همچون نسخه‌های یک پزشک، موردی و با توجه به ویژگی‌های دانش آموزان طراحی و اجرا شود تا آن‌ها احساس موفقیت کنند و شاد شوند.

باید به دانش آموزان گفته شود قرار نیست همه وارد دانشگاه شوند، بلکه نیاز است در شغل های دیگر که برای کشور ضروری است مشغول شوند و در کنار آن مهارت‌های خود را گسترش دهند. در کشورهای توسعه یافته این عدد بین ده تا پانزده درصد است، اما در جامعه ما به دلایل متعدد همه به دانشگاه هجوم آورده اند. ما آموزش مناسبی را به دانش آموزان برای اینکه یک شهروند خوب باشند و بعد از دیپلم وارد بازار کار جامعه شوند، نمی دهیم.

برنامه های توسعه کشور و به دنبال آن آیین نامه ها و مقرراتی که وضع می شود باید به این سمت بروند که مشخص کند مثلاً برای سه سال آینده چه تعداد مهندس، جامعه شناس، ریاضیدان و... نیاز داریم و همان تعداد را تربیت کنیم.