شکرگزاری و تحمید خداوند، بهترین واکنشی است که از جانب مخلوق در قبال موهبت ها و نعمات و … انجام می شود و بهترین گزاره برای شکرگزاری، سجده کردن به درگاه باری تعالی است. سَجده شُکْر از جمله سجده‌های مستحبی است که بزرگان دین، انجام آن را به منظور شکرگزاری از نعمات و یا دفع بلایا توصیه کرده اند. این سجده پرفضیلت را می توان پس از پایان نمازهای واجب یومیه و یا پس از نمازهای مستحب به عنوان یکی از تعقیبات پرفضیلت به جای آورد. البته برای ادای آن، هیچ محدوده زمانی وجود ندارد و در هر فرصتی می توان پیشانی شکرگزاری را بر سجاده نهاد. برای انجام سجده شکر، رو به قبله بودن و طهارت نیز لازم نیست. در این مقاله قصد داریم به کیفیت ادای سجده شکر و ثواب آن بپردازیم.

در چه مواردی سجد شکر مستحب است؟

به طور کلی، ادای سجده شکر، امری پسندیده و مطلوب است، لیکن در موارد زیر بر استحباب آن تأکید شده است:

• بعد از به جای آوردن همه نمازهای واجب و مستحب

• هنگام رسیدن نعمات و یا تجدید و استمرار آنها

• هنگام رفع شدن نقمات و دور شدن بلایا و یا حتی هنگام یاد آوری آن‌ها

• هنگامی که بر انجام عملی نیک و یا ترک معصیتی توفیق حاصل شده است.

• هنگامی که فرد مبتلا به نقمت و بلایی را مشاهده می کنیم.

• هنگام دیدن فاسق.[۱]

نحوه انجام سجده شکر

سجده شکر با انجام دادن صرف سجده محقق می‌شود. یعنی همین اندازه که سجده کرده و پیشانی خود را به نیت شکرگزاری بر زمین گذارد، کفایت می کند هرچند که هیچ ذکری گفته نشود. این سجده، تکبیر افتتاح، تکبیر هنگام رفتن به سجده و یا تشهد و سلام ندارد.[۲] هرچند که برخی از مراجع و فقها گفتن تکبیر را بعد از سر برداشتن از سجده، امری مستحب دانسته‌اند.[۳]

اما در اینکه برای صحت سجده شکر، همانند سجده نماز، نهادن اعضای هفت‌گانه بر زمین لازم است یا اینکه فقط گذاشتن پیشانی کافی است؟ در بین فقها اختلاف نظر وجود دارد.[۴]

در سجده شکر، یک بار سجده کردن کفایت می کند؛ لیکن مطلوب تر آن است که دو بار سجده شود و در بین دو سجده، ابتدا گونه راست و سپس گونه چپ به زمین گذاشته شود. این عمل را در اصطلاح «تَعفیر» گویند.[۵]

در سجده شکر چه ذکری بگوییم؟

در سجدهٔ شکر، می توان هر ذکر و دعایی را خواند، لیکن در احادیث و روایات، اذکار و دعاهای مجربی برای قرائت در سجدهٔ شکر آمده است، از آن جمله:

امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «نمازگزار پس از ادای نمازهای واجب، برای تشکر از خداوند و سپاس ‌گزاری از خالق، به جهت توفیقی که در ادای واجباتش به وی عنایت فرموده، سجده شکر می‌کند و کم‌ترین ذکری که می‌گوید؛ سه بار تکرار ذکر «شُکراً لِلّه» است».[۶]

از قول امام رضا علیه السلام روایت شده است که: «چنانچه می‌خواهی صد مرتبه ذکر شُکراً شُکراً بگو و اگر مایلی، صد مرتبه ذکر عَفواً عَفواً بگو.»[۷]

در عیون اخبار الرضا[۸] از رجاء بن ابی ضحاک [۹] روایت شده که: «امام رضا علیه السلام در راه خراسان، هنگامی که از تعقیب نماز ظهر فارغ می‌شدند، در سجده صد مرتبه می‌گفتند: شکراً للّه و زمانی که از تعقیب نماز عصر فارغ می‌شدند، صد مرتبه می‌گفتند: حمداً للّه.»

شیخ کلینی علیه الرحمه در روایتی چنین آورده است: «مردی به محضر امام صادق علیه السلام شکایت کرد و گفت: کنیزی دارم که علیل است، امام به آن مرد فرمود: به او بگو پس از هر نماز واجبش، در سجده ی شکر بگوید: «یا رؤوف یا رحیم، یا ربّ یا سیدی» آنگاه حاجت خود را از خداوند بطلبد.

در برخی از روایات نیز چنین نقل شده است که امام صادق و امام کاظم علیهم السلام در سجده، شکرِ بسیار می‌گفتند: «اَسْألُک الرّاحَهَ عِنْدَ الْمَوتِ وَ الْعَفْوَ عِندَ الْحِسابِ.»[۱۰]

همچنین شکرگزاری از نعمت بزرگ ولایت اهل بیت علیهم السلام و محبت ایشان، در سجده شکر، توصیه شده است.[۱۱]

احکام ادای سجده شکر

بر خلاف سجده های واجب در نمازهای فریضه، در سجده شکر طهارت داشتن و رو به قبله بودن شرط واجب نیست.[۱۲] لیکن درباره مکانِ گزاردنِ سجده شکر از لحاظ غصبی نبودن و پاک بودن و … و همچنین نهادن پیشانی بر چیزی که سجده کردن بر آن صحیح است، در بین فقها اختلاف عقیده است.[۱۳]

رعایت اعمال زیر در هنگام سجده شکر، مستحب و شایسته است:

• رو به قبله سجده کردن[۱۴]

• با طهارت بودن (با وضو بودن یا غسل داشتن)[۱۵]

• گذاشتن سه عضو بدن بر زمین؛ در هنگام سجدۀ شکر مستحب است که انسان دو ذِراع دست (یعنی از آرنج تا نوک انگشتان دست) و همچنین سینه و شکم خود را به زمین بچسباند و پس از اینکه سر از سجده برداشت، محل سجدۀ خود را با دست مسح نماید و سپس دستش را به صورت و جلوی بدنش بکشد.[۱۶]

• تَعفیر (بر زمین نهادن گونه راست و سپس گونه چپ و به قول برخی علما، سمت راست و چپ پیشانی نیز به همین صورت)

• اطاله ی سجده (یعنی سجده اش طولانی باشد)

• قرائت دعاهای توصیه شده که قبلاً اشاره شد.

اهمیت و فضیلت سجده شکر در روایات

۱-امام صادق علیه السلام در مورد ثواب سجده شکر می فرمایند: «هر بنده‌ای که برای تشکر از نعمتی به غیر از وقتِ نماز سجده نماید، خداوند برایش ده حسنه مکتوب می‌کند، ده گناه از اعمالِ او را می‌بخشاید و مقامش را ده درجه در بهشت برای او بالا می‌برد.»[۱۷]

۲-در روایت آمده که امام صادق علیه السلام در این‌ رابطه به یکی از یاران خود چنین می‌فرماید: «گزاردن سجده شکر پس از هر نماز بر تو و هر مسلمانی لازم است (بر استحباب سجده شکر تأکید فرموده اند) و تو به وسیله آن، ارزش نمازِ خود را بالا می‌بری و خدای تعالی را از خودت راضی و خشنود می‌کنی و فرشتگان را متحیر می‌نمایی. وقتی که بنده نمازش را خواند و سپس سجده شکر گزارد، خداوند حجاب میان آن بنده و فرشتگان را از میان برمی‌دارد و سپس می‌فرماید:‌ ای ملائکه ی من! به این بنده‌ام بنگرید که چگونه تکلیف واجب خود را به جای آورد و عهد خود را با من به سر رسانید و سپس هم به پاس آن نعمت‌هایی که به وی ارزانی کرده ام، شکرگزاری نمود. پس پاداش این بنده نزد من چیست؟ ملائکه درپاسخ می‌گویند: خدایا! پاداش او بهشت است. خداوند دوباره می‌فرماید: بعد از بهشت چیست؟ فرشتگان می‌گویند: پروردگارا! کفایت کردن همه امور او. مجدداً خداوند می‌فرماید: بعد از آن چیست؟ دوباره ملائکه، پاداش خیری را پیشنهاد می‌کنند و این پرسش و پاسخ تکرار می‌شود تا اینکه ملائک، همه ی پاداش های نیکو را می‌گویند. بالاخره وقتی که خداوند می‌فرماید: بعد از اینها چیست؟ آنها می‌گویند: بارالها! ما دیگر نمی‌دانیم. آنگاه خداوند متعال می‌فرماید: من از او تشکر می‌کنم همان طوری که او از من تشکر کرد و با فضل خودم به او رو می‌آورم و رحمتم را به او نشان می‌دهم».[۱۸]

۳-حضرت مهدی عجل الله فرجه، در پاسخ به سؤال محمّد بن عبداللّه حِمیری [۱۹] فرمود: «سجدۀ شکر، از لازم‌ترین و واجب‌ترین مستحبات الهی است … همانا، فضیلت دعا و تسبیح پس از واجبات بر دعای بعد از نوافل، همانند فضیلت واجبات بر نوافل است. سجده، همان دعا و تسبیح است.»[۲۰]

زمان سجده شکر

اگر چه در روایات بر سجده شکر پس از ادای نمازهای واجب سفارش شده است، لیکن بر انجام آن پس از بعضی نمازهای واجب مانند نماز مغرب، تأکید و تصریح بیشتری شده است. چنانچه امام موسی کاظم علیه السلام فرموده اند: «این سجده شکرِ پس از نماز مغرب را ترک نکن؛ چرا که دعا در آن به اجابت نزدیک تر است.»[۲۱]

نخستین سجده شکر در اسلام

در روایات چنین آمده که؛ نخستین سجده شکر در اسلام، البته پس از شخص پیامبر صلوات الله علیه، توسط امیر المؤمنین علی علیه السلام آن هم در ماجرای لیله المبیت و پس از اطلاع از صحت و سلامت رسول خدا و رفع خطر انجام گرفته است.[۲۲]

پی نوشت ها

۱-نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۵ش، ج۱۰، ص۲۳۴-۲۴۰؛ یزدی، العروه الوثقی‌، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵۸۴-۵۸۵؛ کرکی، جامع المقاصد، ج۲، ص۳۱۷.

۲-محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، ج۲، ص۳۱۷.

۳-طوسی، محمد بن حسن، المبسوط، ج۱، ص۱۱۴.

۴-کرکی، جامع المقاصد، ج۲، ص۳۱۷؛ بحرانی، الحدائق الناضره، ج۸، ص۳۴۹-۳۵۰.

۵-شهید ثانی، مسالک الأفهام، ج۱، ص۲۲۳؛ بحرانی، الحدائق الناضره، ج۸، ص۳۵۱.

۶-شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۳۳.

۷-شیخصدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۳۲.

۸-عُیونُ أخْبارِ الرّضا یا عیون الأخبار کتابی حدیثی درباره زندگی، آثار و روایات امام رضا علیه السلام نوشته شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ق) عالم دینی شیعه امامیه است.

۹-رَجاء بن ابی‌ضَحّاک مأمور همراهی علی ابن موسی الرضا از مدینه به مرْو بود. وی در طول سفر، رفتار امام رضا علیه السلام را زیر نظر داشت و گزارش‌هایی را در این زمینه به مأمون داده است.

۱۰-عباس قمی، مفاتیح الجنان، ص۹۹-۱۰۲.

۱۱-جامع الاحادیث، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۴۶۹

۱۲-علامه حلی، تذکره الفقهاء، ج۱، ص۱۳۷؛ ج۳، ص۱۵.

۱۳-کرکی، جامع المقاصد، ج۲، ص۳۱۷؛ کاشف الغطا، کشف الغطاء، ج۳، ص۲۱۵؛ بحرانی، الحدائق الناضره، ج۸، ص۳۴۹-۳۵۰.

۱۴-یزدی، العروه الوثقی‌، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۱۲-۳۱۳.

۱۵-نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۵ش، ج۱۰، ص۲۴۵.

۱۶-کرکی، جامع المقاصد، ج۲، ص۳۱۶-۳۱۷؛ بحرانی، الحدائق الناضره، ج۸، ص۳۴۷-۳۴۹؛ ص۳۵۲؛ یزدی، العروه الوثقی‌، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵۸۵.

۱۷-شیخ صدوق، ثواب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۳۵؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۳۶۰.

۱۸-شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۳۳.

۱۹-محمد حِمْیری قمی، فرزند عبدالله بن جعفر حمیری، از محدثان نامدار شیعه اهل قم در قرن سوم هجری است. وی به واسطه نائبان امام زمان (علیه‌السلام)، با آن حضرت در ارتباط بود و نامه‌هایی در مسائل شرعی ارسال می‌کرد و امام هم جواب می‌داد.

۲۰-مجلسی، بحارالأنوار، ج۵۳، ص۱۶۱؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۶، ص۴۰۹.

۲۱-شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج‌۱، ص۳۳۱.

۲۲-مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۹، ص۶۰.