روزگاری حیاط مدرسه‌ای محسوب می‌شد و حجره‌هایش قرار بود محل درس و بحث و استراحت طلاب باشد که نشد. سال‌ها آفتاب و مهتاب محیط کوچکش را روشن کردند تا رسید زمانی که سقفی آهنی بر آن نشست و شد یکی از رواق‌های حرم امام رضا(ع)؛ رواقی که امروز آن را با نام دارالذکر می‌شناسیم.

محوطه‌ای که سال‌ها برف‌های نشسته بر پشت‌بام رواق‌های مجاور را در آن می‌ریختند، امروز دارالذکر نام دارد.

مدرسه‌ای که هیچ‌گاه محل تحصیل نشد

سنگ‌بنای اصلی این مکان را علینقی میرزا رکن‌الدوله، پسر فتحعلی‌شاه حدود سال ۱۳۳۸ قمری گذاشت. او که در آن زمان تولیت وقت آستان قدس و والی خراسان بود، پس از تمام شدن کار ساخت صحن نو(آزادی) به حاج آقاجان، معمارباشی آستان دستور داد در تکه زمین بلااستفاده‌ای که در پشت زاویه غربی این صحن قرار داشت، مدرسه‌ای بسازد. مدرسه‌ای که بنای آن، چند سال پس از عزل او به اتمام رسید.

هرچند علینقی میرزا این مکان را به منظور ساخت یک مدرسه علمیه بنا کرد، اما نشد آنچه باید می‌شد. با آمدن تولیت جدید، مسئولان امور ساخت این مدرسه را برخلاف مقررات دانستند؛ چراکه این بنا در زمین‌های وقفی آستان قدس رضوی ساخته شده بود. این شد که پای طلاب و اساتید هیچ‌گاه به مدرسه علینقی میرزا باز نشد و حجره‌هایش به عنوان کشیک‌خانه خدام استفاده شد. پس از انتقال کتابخانه آستانه از ضلع جنوب شرقی ایوان نادری، در زمان تولیت میرزا سیف‌الدوله قاجار، قسمت فوقانی این مدرسه نیز به عنوان مخزن کتابخانه آستان قدس رضوی مورد استفاده قرار گرفت.

البته قصه ساخت و تغییرات این مدرسه، خود حکایت مفصلی دارد که بعدها به آن خواهیم پرداخت.

حیاطی که مسقف شد

ماهیت این مدرسه به‌جا مانده از دوره قجری، در اواخر دوره پهلوی تغییر کرد. این محوطه که در واقع حریم حیاط مدرسه علینقی میرزا محسوب می‌شد، در اوایل دهه ۴۰ خورشیدی مورد بازسازی قرار گرفت. با توجه به نزدیکی این مکان به روضه منوره و قرار گرفتن آن در مسیر تشرف زائران، سپهبدامیر عزیزی، نایب‌التولیه وقت آستان قدس تصمیم گرفت این مدرسه را تبدیل به یک رواق کند. تصمیم مشابهی که برای بسیاری از اماکن اطراف آن هم گرفته شد و آن‌ها رواق شدند. به دستورامیر عزیزی، قسمت آسایشگاه خدام این مدرسه به رواق دارالعزه و حیاط آن به رواق دارالذکر تبدیل شد. حدود سال‌های ۱۳۴۳ – ۱۳۴۲ بود که تیرآهن‌های موازی را روی سقف مدرسه علنقی میرزا نشاندند و دیوارهایش را کاشی کردند تا به یک محیط سرپوشیده تبدیل شود. محوطه‌ای که تا چند دهه پیش برف‌های نشسته بر پشت‌بام رواق‌های اطراف را در آن می‌ریختند.

حجره‌های فوقانی و تحتانی رواقی که امروز ما آن را با نام دارالذکر می‌شناسیم، در حال حاضر محل استقرار دفاتر مختلف حرم مطهر است. این رواق در مسیر تشرف آقایان به ضریح قرار دارد و مخصوص استفاده زائران مرد در نظر گرفته شده است.

رواق دارالذکرحدود ۶۰ سال است در جنوب شرقی روضه منوره قرار دارد و یکی از بناهای نسبتاً جدید به حساب می‌آید. این رواق با مساحت ۲۱۶ متر مربع رواقی نسبتاً وسیع است و ابعاد محیط آن ۱۹/۱۲ عرض و۷۲/۱۵ متر طول دارد.

این رواق از شرق به حجره‌های صحن آزادی و کفشداری شماره ۷، از شمال به دارالسرور، از غرب به دارالعزه، از شرق به صحن آزادی و از جنوب به دارالزهد راه دارد.

معرق‌های خوش‌منظر و خوشرنگ

در و دیوارش مملو از رنگ و طرح‌های زیباست، اما رنگ‌هایی که بیشتر به چشم می‌خورند لاجوردی، سبز، زرد و اندکی قهوه‌ای است. این‌ها رنگ‌های چشم‌نواز کاشی‌های معرقی است که با قاب‌بندی‌های همسان بالای ازاره تمام دیوارها و سقف و راهروهای این رواق را پوشانده است. نقوش اسلیمی و هندسی‌ای که به صورت یک قاب در قسمت بالایی دیوارها کار شده است.

درهای چوبی قهوه‌ای رنگی در ورودی‌ها و خروجی‌های رواق تعبیه شده‌اند که در بالای درگاه آن‌ها تزئینات لچکی به صورت اسلیمی‌های درشت و ریز، ترنج و گل‌بته نقش بسته است. در بالای لچکی هر کدام از این درگاه‌ها هم یک قاب کتیبه به رنگ لاجوردی قرار دارد که اکثراً اخبار و روایاتی از امام رضا (ع) و آیات قرآن با خط ثلث بر آن کتابت شده است. به عنوان مثال در کتیبه‌های جنوبی رواق، بالای ازاره نخست آیه شریفه «إنما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا» کتابت شده و بعد در ادامه «قال الله تعالی: فی بیوت أذن الله أن ترفع» بعد از آن هم آیه شریفه «إنما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا» نوشته شده که کتابتش به سال ۱۳۸۷ قمری می‌رسد.

ازاره دیوارهای ۹ متری‌اش را مانند کف رواق با سنگ مرمر سبزرنگ پوشانده‌اند. سقف آن را نیز با هنر گچ‌بری و آیینه‌کاری آراسته‌اند و در وسط سقف صلوات خاصه حضرت(ع) را با خط نسخ به صورت دایره حک کرده‌اند.