همان یکی دو متر اول که غالباً از سنگ‌های رنگارنگی مثل مشکی، سفید، زرد، کرم، قهوه‌ای، رگه‌های قرمز و سبز و... ساخته شده است. ترکیب رنگ‌هایی که بر ازاره‌ها می‌بینیم نشان می‌دهد هر کدام از این سنگ‌ها از گوشه‌ای از این خاک استخراج شده‌اند تا زیبایی‌آفرین این صحن و سرا باشند. البته که هنر استادانه سنگ‌تراشان و حجاران مختلفی در این سالیان زیبایی‌بخش این سنگ‌ها بوده و گاهی چنان تکه‌های این پازل تودرتو را در کنار هم چیده که از هنرهای روی دیوارها و سقف‌ها هیچی کم ندارد. هنری که از قرن‌ها پیش در حرم آغاز شده و هنوز هم ادامه دارد.
ازاره؛ مستحکم و محافظ
ازاره همان روکش حفاظتی دیوارهاست که از کف تا ارتفاع حدود یک متری کشیده می‌شود. در واقع «ازاره» یک عنصر تزئینی و ساختمانی است که برای محافظت بنا در برابر ضربه و نفوذ رطوبت به عمق بنا استفاده می‌شود تا از آسیب‌دیدگی دیوارها و پی ساختمان جلوگیری شود.
روکش پای دیوارهای بلند ساختمان‌های قدیمی و بیشتر بناهای تاریخی ایران ازاره است و گونه‌های مختلف آن با سبک معماری هر دوره هماهنگ شده است. هنرمندان و معماران هر عصر، معمولاً برای زیباسازی و تزئین این ازاره‌ها، نقوش و هنرهای تزئینی همان دوره مانند حجاری‌های زیبا و کاشی‌کاری رنگارنگ را استادانه روی آنان می‌نشاندند تا دیوارهای بنا، جلوه زیباتری پیدا کند.
استفاده از سنگ به دلیل استحکام زیاد آن، متداول‌ترین و مرسوم‌ترین نوع پوشش ازاره‌ها بوده است. نام دیگر سنگ ازاره، «سنگ مُثّنی» یا «سنگ ازاره تیشه‌ای» است؛ چراکه برای مقاومت بیشتر روی آن پرداخت تیشه‌ای انجام می‌شود. این روکش معمولاً روی دیوارهای بیرونی یک بناست البته برای محافظت از دیوارهای داخلی نیز از «قرنیز» استفاده می‌شود که مشابه سنگ ازاره اما با ارتفاع کمتری است. معماران امروز معمولاً از سنگ‌های مرمریت، تراورتن و گرانیت برای ساخت ازاره‌ها استفاده می‌کنند.
حافظان دیوارهای حرم مطهر رضوی از قرن هفتم
از رواق امام خمینی(ره) به صحن پیامبراعظم(ص)، از صحن قدس به صحن جمهوری، از دارالسیاده به روضه منوره هر جا که می‌رویم این نمای سنگی به قد ما آدم‌ها شاید گاهی پایین‌تر و گاهی بالاتر با ما حرکت می‌کنند. ازاره‌ها نه فقط در یک مکان خاص بلکه در بیشتر فضاهای حرم مطهر رضوی پای دیوارها به چشم می‌خورند.
معماران حرم مطهر رضوی هم مانند هر بنای دیگری در طول این سالیان قسمت پایین دیوارهای حرم را با روکشی از کاشی یا سنگ ازاره پوشاندهاند. ازاره‌هایی با ارتفاع میان ۹۰ تا ۲۰۰ سانتیمتر که علاوه بر استحکام و زیبایی و پیشگیری از ورود رطوبت به دیوارها، تنظیف و کر گرفتن را نیز راحت‌تر کرده است.
انواع سنگ، پوشش غالب ازاره‌های دیوارهای داخلی و خارجی حرم مطهر رضوی را تشکیل داده است. معدود نقاطی مانند ازاره بقعه مطهر و دارالسیاده نیز با کاشی پوشیده شده است. قدیم‌ترها که هنوز کف صحن‌ها و رواق‌های حرم را سنگ‌ها نپوشانده بودند، مهم‌ترین محل‌های استفاده از سنگ، همین ازاره‌ها بود.
ازاره‌ها جزو قدیمی‌ترین نمونه‌های سنگی حرم مطهر رضوی نیز هستند. اگر سری به موزه آستان قدس رضوی بزنیم، قطعه‌ای سنگی به ابعاد تقریبی ۵۰ در۹۰ سانتیمتر را در آنجا می‌بینیم که عبارت «امر به عبدالعزیز بن آدم» و تاریخ ۶۱۵ قمری به همراه نقش‌های تزئینی و زنجیره‌ای ساده روی آن حجاری شده است. کارشناسان احتمال می‌دهند این قطعه سنگ که با نام سنگ ازاره خوارزمشاهی شناخته می‌شود، روزگاری بخشی از ازاره‌های حرم مطهر رضوی بوده باشد.
قدیمی‌ترین ازاره‌های سنگی که در بارگاه منور رضوی به جا مانده، قاب‌بندی‌های سنگی ازاره‌های کاشی دارالسیاده و ازاره‌های مسجد گوهرشاد است که ۸۰۰ بهار و خزان را گذرانده و از دوره تیموری تا حالا سر جایش مانده‌اند. البته مقایسه گزارش‌های قدیم با آنچه امروز داریم، نشان می‌دهد این‌ها هم اصل سنگ‌های دوره تیموری نیست، چراکه در مرمت‌های دوره‌های مختلف جایگزین شده، اما تزئینات روی این سنگ‌ها همانی است که در آن دوره مرسوم بوده است.
سنت استفاده از سنگ برای ساخت ازاره‌ها که از دوره تیموری متداول بود، در تزئین بناهای دوره‌های صفوی و افشار هم ادامه پیدا کرد. در اسناد به جا مانده از این دوره‌ها به حجاری و تعمیر سنگ ازاره مکان‌های مختلف به ویژه ایوان‌ها اشاره شده و در برخی از آن‌ها آمده حتی ازاره کاشی‌کاری برخی قسمت‌ها مانند مدرسه دودر با سنگ جایگزین شده است.
در دوره‌های تیموری و صفوی آرایه ازاره‌های سنگی شامل نقش‌های هندسی مختصر و به ویژه ستون‌های توکار تزئینی حجاری شده با طرح پیچک، پایه گلدان و سرستون‌های مقرنس‌دار بوده که نمونه آن در دارالسیاده و ایوان‌های شرقی و غربی صحن عتیق هنوز وجود دارد.
در دوره قاجار از سنگ علاوه بر ازاره در کف‌سازی برخی قسمت‌ها هم استفاده می‌شد و اسناد و گزارش‌های زیادی از این نوسازی به جا مانده است. ساخت ازاره صحن‌ها و رواق‌های توحیدخانه، دارالحفاظ، دارالضیافه، گنبد حاتم‌خان، دارالسعاده و پایین پای مبارک از همین سنگ‌کاری‌ها بوده که تزئیناتی هم مانند حجاری یا منبت سنگ با نقش‌های گیاهی برجسته در کنار برخی از آن‌ها قرار می‌دادند. آخرین یادگاری ازاره‌های سنگی دوره قاجار که هنوز هم در جای اول خود مانده، در رواق توحیدخانه جای دارد. آثاری که استاد حجار آن را با ظرافت روی سنگ سیاه حک کرده ولی رنگ‌آمیزی روی آن، متناسب با آن نبوده و زیبایی‌شان را قدری تحت تأثیر قرار داده است.
هنری ادامه‌دار تا عصر حاضر
به دارالسرور، دارالذکر و دارالزهد که سر بزنیم نمونه‌های ازاره‌های دوره پهلوی را در آن می‌بینیم. ازاره‌های سنگی‌ای که استفاده از آن‌ها در ساخت بنا مثل دوره‌های قبلی رایج بود، اما معمولاً به صورت تخته سنگ‌های الوان بدون کتیبه یا تزئین اجرا می‌شده است.
اما ازاره‌ها در دوره جمهوری اسلامی هم از نظر نوع سنگ به کار رفته تنوع بیشتری دارند و هم آرایه‌ها و نقوش مختلفی روی آن‌ها نشسته است تا زیباتر به نظر برسند.
معماران و حجاران این دوره با تکنیک معرق و چفت‌کاری، نقش‌های هندسی گوناگونی را روی ازاره‌ها ترسیم کرده‌اند مثلاً در ازاره رواق‌های دارالولایه و دارالاجابه، هنرمند سنگ‌کار از طیف‌های گوناگون رنگی سنگ و نوارهای سنگی سیاه و سفید بسیار ظریف بهره برده و گره‌های هندسی کند و تند زیبایی به وجود آورده که جزو شاهکارهای حجاری به شمار می‌روند. چیدمان شطرنجی قطعات رنگی سنگ مرمر در ازاره رواق‌های دارالحکمه و دارالکرامه از جلوه‌های بدیع حجاری دوره معاصر است. قاب‌سازی یا قرار دادن قطعات سنگ به شکل صفحات بزرگ یا چیدن سنگ‌ها به صورت خشتی در برخی ازاره‌ها در صحن‌های جمهوری، قدس و پیامبر اعظم(ص) هم زیبایی نمای ازاره را دوچندان کرده است.
ازاره‌هایی با کاشی‌های زرفام
اما همیشه این سنگ‌ها نبودند که ازاره‌های دیوارهای حرم مطهر رضوی را پوشاندهاند. کاشی‌ها از آن‌ها قدمت بیشتری دارند. قدیمی‌ترین ازاره حرم منور رضوی هم کاشی‌های زرفامی است، معروف به کاشی‌های سنجری که زیر گنبد مطهر قرار دارند. کاشی‌های نفیس و زیبایی که بیشتر به رنگ‌های لاجوردی، فیروزه‌ای، قهوه‌ای و سفید است.
۴ آذر ۱۴۰۲ - ۱۱:۵۶
کد خبر: ۹۳۹۰۵۵
حرم که می‌رویم، خیلی وقت‌ها سر بالا راه می‌رویم و چشمانمان خیره به آینه‌کاری‌ها، نقاشی‌ها و کاشی‌کاری‌های چشمنواز و مسحورکننده‌ای است که دیوارها و سقف‌های صحن‌ها و رواق‌ها را پوشانده است اما کمتر شده به قسمت پایین دیوارهای حرم مطهر رضوی دقت کنیم.
زمان مطالعه: ۵ دقیقه
نظر شما