حجت‌الاسلام محمدصفر جبرئیلی عضو هیأت علمی گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه در دومین نشست مجازی بررسی «نقش متکلمان معاصر در تحولات دانش کلام در سده اخیر حوزه علمیه قم» از سلسله نشست‌های یکصدمین سال باز تأسیس حوزه علمیه قم که به همت دبیرخانه یکصدمین سال باز تأسیس حوزه قم و با همکاری معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه برگزار شد، در رابطه با بایسته‌های تحول در علم کلام عنوان کرد: رهبر معظم انقلاب از جمله شخصیت‌هایی هستند که بسیار حکیمانه به بایسته‌های علم کلام هم به طور خاص در دانش کلام و مباحث کلامی و به طور عام در معرفت دینی و دین شناسی توجه و عنایت دارند و رهنمودهای الهام بخشی در این زمینه دارند.

عضو هیأت علمی گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه در رابطه با تاریخ نگاری علم کلام بیان کرد: از گذشته در حوزه علمیه شیعه نگاه به تاریخچه دانش‌ها وجود داشته اما آیت الله العظمی بروجردی (ره) این روش را احیا کردند.

وی آشنایی با تاریخ هر درس حوزوی را بر طلاب ضروری دانست و گفت: برای اینکه طلبه بداند درسی که فرا می‌گیرد از کجا آمده، چه نقشی دارد و چه خلائی را پر می‌کند، فرا گرفتن آن چه ضرورتی دارد باید تاریخچه آن را بداند مثلاً بداند که فقهی که فرا می‌گیرد از کجا آمده است و چرا در بین همه کتب لمعه را فرا می‌گیرد.

حجت‌الاسلام جبرئیلی اضافه کرد: در چند دهه اخیر، در دانش کلام مقالات و پژوهش‌هایی در رابطه با سیر تاریخی و تحول کلام نگارش شده است و تا حدودی این خلأ پر شده است.

وی با اشاره به اینکه در بحث فلسفه علم کلام، اقدامات خوبی صورت گرفته است، بیان کرد: طرح اندیشه‌های نو و ابداعی و ارائه اندیشه‌های سیاسی اسلام از جمله اقداماتی است که در زمینه تحول محتوایی علم کلام صورت گرفته است.

پژوهشگر حوزوی در رابطه با تحول در مبادی و مبانی علم کلام، اظهار کرد: توجه به ابعاد اجتماعی دین و تلاش برای ایجاد تمدن نوین اسلامی از تحولات در این زمینه بوده است. شهید مطهری در کتاب مقدمه‌ای بر جهان بینی اسلامی یک کلام نظام مند را با نگاه کلان بیان می‌کند.

بایسته‌های تحول در دانش کلام

وی با بیان اینکه دانش کلام در سده اخیر حوزه علمیه قم دچار تحولات خوبی شده است اما نباید به همین اکتفا کنیم و باید در این مسیر گام‌های جدّی تری برداریم، تصریح کرد: خروج از تجرد و ذهنیت محض از جمله بایسته‌های این مسیر است.

حجت‌الاسلام جبرئیلی ادامه داد: دانش کلام باید از ذهن محض نویسنده و گوینده خارج شود و باید بداند که بطن جامعه هم در محتوا و هم در روش به چه چیزی نیاز دارد. یکی از دلایل ماندگاری آثار شهید مطهری این است که به ویژگی‌ها و نیازهای روز جامعه توجه کرده است و بر اساس شبهات و اشکالاتی که در جامعه وجود داشته کار کرده است.

وی حضور فعال و برخورد اثباتی دیگر بایسته است، افزود: در شرایطی که امروزه همه اعم از مخالفین، معاندین و… نظرات خود را بیان می‌کنند باید حضور فعال داشته باشیم و نیازهای جامعه را پاسخ بدهیم.

استاد حوزه تأکید کرد: گاهی خروج از تجرد و ذهنیت وجود دارد، اما حضور فعال و برخورد اثباتی وجود ندارد و به نیازهایی که شناسایی شده است پاسخ داده نمی‌شود. باید صف بندی‌های مقابل و انگیزه‌های مخالفت با ایده‌ها، تفکرات و اندیشه‌هایمان را بشناسیم و رصد کنیم و در این زمینه حضور فعال داشته باشیم.

عضو هیأت علمی گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه با بیان اینکه در دانش کلام برای تحول مطلوب‌تر و ارتقا بیشتر به ساختار جدید نیاز داریم، اضافه کرد: در دانش کلام ساختارهای متعددی وجود داشته است و باید در عین تجلیل از ساختارهایی مانند تجدید مرحوم خواجه، گوهر مراد مرحوم لاهیجی و… یک ساختار جدید مناسب امروز ارائه کنیم.

حجت‌الاسلام جبرئیلی با اشاره به اینکه سبک و روش متکلم معاصر، شهید مطهری در «مقدمه ای بر جهان بینی» می‌تواند الگوی مناسبی در این زمینه باشد، گفت: در دانش کلام نباید از خدا شروع کنیم و باید از انسان شروع کنیم و شهید مطهری نیز در این کتاب از انسان و ایمان شروع کردند. اگر طلبه را در ابتدا با بحث خداشناسی یا بحث‌های فلسفی آشنا کنیم.

تلفیق کلام با مباحث معرفتی عامل علاقه مندی مردم به کلام می‌شود

عضو هیأت علمی گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه با بیان اینکه ارائه متون کلامی متقن از دیگر بایسته‌ها است، اضافه کرد: در متون کلامی از قدما و معاصرین متون خوب و فراوانی داریم اما نیاز است که کتب نسبت به نیاز امروز ویراست و اصلاح شوند.

پژوهشگر حوزوی بیان کرد: ارائه کلام معرفت زا و اخلاق مدار از دیگر بایسته‌ها است. گاهی مباحث کلام خشک هستند و باید کاری شود که این خشکی از آن‌ها گرفته شود و افراد به آن علاقه‌مند شوند. برای این کار باید کلام را با مباحث معرفتی بیاوریم. گاهی باید بازگشتی به سابق داشته باشیم. مرحوم فیاض لاهیجی در کتاب گوهر مراد این کار را کرده است.

وی با اشاره به اینکه یکی از مشکلات جامعه ما نگاه‌های فقیهانه است، اظهار کرد: مثلاً در امر پوشش و حجاب نگاه فقیهانه کافی نیست و تبیین متکلمانه موضوع حجاب ضروری است، زیرا در نگاه فقیهانه امر و نهی وجود دارد و باعث می‌شود افراد موضع بگیرند، اما اگر با کلام و معرفت و اخلاق ترکیب شود و ضرورت آن تبیین شود نتیجه تغییر می‌کند.