مبعث، غدیر، عاشورا، اربعین، مهدویت، غیبت، انتظار، ظهور و... از شعائر مختلف دین اسلام هستند که کارکردها و اثرات و برکات اثربخشی برای باورمندان اسلامی و دینی دارند. علاوه بر آثار که هر کدام از این شعائر برای باورمندان به ارمغان می‌آورند، تلفیق آنان نیز اثرات بیشتر و مؤثرتری به همراه دارد.

آنچه در ادامه می‌خوانید بخشی از توضیحات مفصل حجت‌الاسلام دکتر حسین الهی‌نژاد، مدیر پژوهشکده مهدویت و آینده‌پژوهی در مورد بررسی تعاملی شعائر اربعین و انتظار و مهدویت و آثار و کارکردهای آن است.

پیوند دو سویه اربعین و مهدویت

دکتر الهی نژاد در ابتدا با بیان اینکه اربعین و مهدویت تعاملی دو سویه دارد، توضیح می‌دهد: اینطور نیست که انتظار فقط برای اربعین نقش ایفا کند یا برعکس؛ بلکه هر کدام در ساحت‌ها و حوزه‌های مختلف بر هم تعامل داشته و در اثرات و برکات تعاملی و نیز تعالی هم مؤثر هستند. در مورد نقش اربعین در انتظار و مهدویت باید بگوییم که اربعین به انتظار معنا بخشیده و و معنای انتظار را تجسم و برجسته می‌کند.

او با اشاره به معنای عمیق انتظار می‌گوید: انتظار دارای چهار معناست. اولین مفهوم آن به انتظار روحی معنا شده است. در این حالت انتظار در وجود فرد بدون اختیار نقش می‌بندد. مرحله بالاتر از انتظار روحی، انتظار قلبی و بالاتر از آن، انتظار قولی است. یعنی باور و اذعان این انتظار به زبان. پس از این سه مرحله، انتظار عملی است که از آن به انتظار عالی تعبیر می‌شود. روایات زیادی هم در این خصوص از حضرات معصومین(ع) به یادگار مانده است. پیامبر اکرم(ص) در این خصوص فرموده‌اند «أفضَلُ أعمالِ اُمَّتی إنتظارُ الفَرَجِ» یعنی برترین اعمال امت من انتظار فرج است. یا از امام جواد(ع) روایتی داریم که حضرت فرمود «اَفضَلُ اعمالِ شیعتنا انتظارُ الفَرَج مَن عَرَف هذ الامرَ فقد فُرِّج عَنه بانتظاره» برترین عمل شیعیان ما انتظار فرج است. هر شخصی این امر را بداند و آن را بشناسد، با همین انتظار در کارش گشایش و فرج می‌شود. امثال این روایات در میان کتب حدیثی هم بسیار داریم که همگی به عملی بودن انتظار و عالی‌ترین نوع آن اشاره دارد.

اربعین عالی ترین نوع انتظار

مدیر پژوهشکده مهدویت و آینده‌پژوهی بیان می‌کند: اربعین بیان کننده عالی‌ترین نوع انتظار است زیرا اربعین یعنی حرکت، جنبش، متوقف نشدن و به طرف ولایت رفتن. اربعین معنایی که در انتظار و در عالی‌ترین نوع، انتظار عملی به آن اذعان دارند را توجیه می‌کند. وقتی در اربعین حرکت، رفتن به سمت هدف، متوقف نشدن و پیش رفتن در راه به سمت ولایت و امام و رفتن به سمت هدف و متوقف نشدن را در کنار انتظار قرار می‌دهیم، نوع عالی انتظار به منصه ظهور رسیده و خود را نشان می دهد. در این صورت اربعین انتظار عملی که نوع عالی انتظار است را به معنای واقعی بیان و توجیه می‌کند و از پیوند اربعین و مهدویت و انتظار حکایت می‌کند.

دکتر الهی نژاد اضافه می‌کند: یکی از مباحث مهم مهدویت ظهور آقا امام زمان(عج) است. نشانه‌ها، شرایط، زمینه‌ها و تمهیدات ظهور در این مسیر مهم هستند و درصدد هستیم دریابیم پیوند بین اربعین با مهدویت و ظهور با کدام قسمت از این سه مؤلفه ارتباط پیدا می‌کند. بر اساس روایات وارد شده، اربعین با نشانه‌های ظهور هیچ ارتباطی برقرار نمی‌کند. وقتی از زمینه سازی ظهور صحبت می کنیم، یعنی آمادگی کامل و جامع. از نظر کیفی و کمی منتظران باید به آمادگی کامل و جامع برسند. آمادگی و زمینه سازی جامع یعنی همه ابعاد زمینه سازی، فردی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، تمدنی، اقتصادی و... در آیات مختلف قرآن کریم و روایات مختلفی که از حضرات معصومین(ع) بر جای مانده، این آمادگی کامل و جامع بصورت کمی و کیفی آورده شده است. ‌به طور نمونه در آیه 55 سوره نور آمده است «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْض» یعنی خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند وعده می‌دهد که قطعاً آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد. بر اساس این آیه خداوند به افرادی که ویژگی و شاخصه آمادگی ایمانی و آمادگی اعتقادی استخلاف می دهد. یا در آیه 105 سوره انبیاء داریم «وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ» یعنی بعد از تورات در زبور نوشتیم که بندگان نیکوکار من ملک زمین را وارث و متصرف خواهند شد. باید این شاخصه‌ها را در منتظران ببینیم تا وعده الهی در مورد آنان تحقق پیدا کند.

پیاده روی اربعین و منتظران واقعی

این استاد حوزه و دانشگاه به روایت دیگری اشاره کرده و تشریح می‌کند: در روایات دیگری به شاخصه‌های آمادگی منتظران نیز اشاره شده است. امام صادق(ع) در این مورد فرموده است هر فردی خوشحال می‌شود و دوست دارد که در شمارِ یاران حضرت مهدی(عج) باشد، باید سه ویژگی داشته باشد: منتظر بودن، با ورع بودن، اخلاق کریمانه و بزرگوارانه داشتن. در پسِ انتظار واقعی، ظهور است. در روایت دیگری از امام سجاد(ع) داریم که «آنان که منتظران ظهور او هستند مخلصان حقیقی و شیعیان راستین ما هستند». اگر این شاخصه ها را از نظر عملی، اعتقادی، تئوری، عمل صالح، اخلاق، حقیقت گویی و صادق بودن و... بر اساس آنچه در آیات قرآن و روایات مختلف آمده است داشته باشیم، جزو منتظران واقعی خواهیم بود و جامعه‌ای که به این حد از آمادگی برسد، ظهور نصیبش می‌شود.

ایشان تاکید می‌کند: این شاخصه‌ها در اربعین دیده می‌شود. اربعین بستر ساز ظهور است یعنی شاخصه‌های منتظر واقعی که از آیات و روایات برداشت می‌شود در اربعین دیده می‌شود. افرادی که در اربعین در مسیر شعائر حسینی حرکت می‌کنند، گام در مسیر می‌گذارند و به سوی امام می‌شتابند در واقع به سوی امام زمان خود می‌شتابند زیرا تمام شاخصه‌های انتظار و منتظر واقعی که در آیات و روایات برشمرده شده در افرادی که در مسیر پیاده‌روی اربعین هستند دیده می‌شود و به همین دلیل اربعین در زمینه‌سازی و بسترسازی ظهور نقش تمهید گری دارد.

دکتر الهی نژاد در پایان می‌گوید: شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی و سایر بزرگان دینی ما تاکید کرده‌اند که شرایط ظهور بر سه رکن مهم استوار است. اولین رکن آن اراده و فعل الهی است. شیخ طوسی می‌فرماید که این همان آفرینش امام است که از جانب خداوند رخ داده و پدید آمده است. دومین رکن، به امام معصوم برمی‌گردد. امام هم معصوم است و هر چه خدا امر بفرماید اطاعت می‌کند. سومین رکن رخداد ظهور به اراده و فعل مردم برمی‌گردد. در این راستا رکن اول و دوم محقق شده و فقط رکن سوم باقی مانده است. محقق طوسی در متن تجرید الاعتقاد در این مورد می‌گوید: وجود امام در میان مردم نعمت و رحمت بزرگی است و تصرف امام در امورات مردم نعمتی دیگر است و عدم تصرف و یا ظهور امام در پرده بودن آن هم از طرف و ناحیه مردم می باشد. این‌که مردم نمی توانند از آثار و برکات وجودی امام استفاده بکنند به‌خاطر بعضی اعمال خودشان می باشد که باعث عدم تصرف در امورات آنها و یا غیبت امام از نظرها شده است. اربعین شرایط ظهور نیست اما بیانگر نماد شرایط ظهور است. در اربعین اراده جمعی و فراگیر بشر تمرین می‌شود، در محدوده‌ای پایین‌تر که می‌شود آن را گسترده‌تر کرد. یکی از ارکان رخداد ظهور همان رکن آخر و اراده جمعی بشر است که اگر آن تحقق پیدا کند، ظهور تحقق پیدا خواهد کرد.