اصلاً غریب نیست در آستانی که به چندین هنر آراسته است، شعر غریب نباشد که مورد توجه هم قرار گرفته و در آن بال و پر بگیرد. شاهدش تاریخچه مستند شعر رضوی در بارگاه علی بن موسی‌الرضا(ع) است. بارگاهی که به تبعیت از صاحبش همیشه از ادبا و شعرا حمایت کرده و باعث و بانی جوشش و خروش شعر آیینی بوده است، آن‌قدر که در این روزگار، شعر رضوی برای خود جایگاهی ارجمند و گرانسنگ در ادبیات ایران زمین دارد.

شعر رضوی از دیار عرب تا قلب عجم

بسیار گفته و شنیده‌ایم که دعبل خزاعی نخستین شاعری بود که در رثای علی بن موسی‌الرضا(ع) شعر سرود. علاوه بر دعبل، از ابونواس اهوازی، شاعر ایرانی‌تبار عرب(۱۹۶–۱۳۳ ق)، ابراهیم بن عباس الصُّولی(۲۴۳- ۱۷۶ ق) و «یعقوب بن اسحاق دورَقی اهوازی» معروف به ابن سِکّیت(۱۸۶ ق – ۲۴۴ ق) نیز به عنوان نخستین شاعرانی که در مدح و منقبت حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) شعر گفته‌اند، باید نام برد. تاریخ تولد شعر دینی و آیینی در ادب پارسی به اواخر سده سوم و اوایل سده چهارم هجری، یعنی دوران حاکمیت دولت‌های علویان طبرستان، آل‌بویه برمی‌گردد؛ اما به گفته کتب تاریخ، اوج این گونه ادبی که به ارادت سروده می‌شود دوران صفویه است. در عصر صفویان است که با رسمیت یافتن مذهب تشیع، شعر آیینی – به‌خصوص شعر رضوی – قد می‌کشد و به بلوغ و بالندگی می‌رسد. این اشعار مدایح ثبت شده‌ای هستند که می‌توان به دو گونه آن‌ها را بررسی کرد. در بخشی از آن‌ها، شاعران با نام بردن از حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) به ساحت ملکوتی حضرت عرض ارادت می‌کنند. بخش دیگری از شاعران نیز در سروده‌های خود به بیان فضائل رضوی، سجایای اخلاقی و کرامت‌های الهی و انسانی عالم آل‌محمد(ع) پرداخته‌اند. از خیل شاعران متقدمی که زبان به مدح و منقبت شمس خراسان گشوده‌اند، نام شاعرانی چون سنایی غزنوی، خاقانی، ابن‌یمین، ابن‌حسام، جامی، بابا فغانی شیرازی، طالب آملی و وصال شیرازی از برجستگی بیشتری برخوردار است. اما «سنایی» که یکی از قله‌های شعر و ادب پارسی در قرن ششم است، در عرصه شعر رضوی نسبت به دیگر شاعران حق تقدم دارد. همچنین «عبدالرحمان جامی» شاعر و نویسنده سنی مذهب قرن نهم هجری که او را خاتم‌الشعرای شعر پارسی نامیده‌اند، با الهام از مضمون زیارت آل‌یاسین با شعری به ساحت مقدس آن امام همام عرض ادب و ارادت کرده است. مهدوی دامغانی درباره اهمیت سروده‌های آیینی جامی می‌گوید: «با توجه و بررسی این قصیده و قصیده دیگر جامی در فاتحه الشباب و با توجه به ترجمه بسیار شیوای جامی از قصیده میمیه فرزدق در ستایش امام سجاد(ع) و ملمع زیبای او در ستایش امام رضا(ع) با مطلع «سلامٌ عَلی آلِ طه و یاسین، سلامٌ عَلی آلِ خَیر النّبیین» که پیش از توسعه حرم مطهر رضوی، زینت‌بخش دیوار کفش‌کن صحن عتیق (انقلاب اسلامی) بود، می‌توان به گرایش بسیار آمیخته با مهرورزی و احترام جامی به پیشوایان گران‌قدر تشیع پی برد». (مهدوی دامغانی، محمود، «نگاهی به قصیده عبدالرحمان جامی در ستایش امیرالمؤمنین(ع)»، فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه). این عرض ارادت تا دوران معاصر ادامه داشته و حتی در میان شاعران نیمایی و سپیدسرا اشعاری با مضامین رضوی داریم که از مشهورترین آن‌ها می‌توان به اخوان ثالث اشاره کرد. پس از انقلاب با توجهی که به معارف اهل‌بیت(ع) شد، شعر آیینی و رضوی مورد توجه بیشتر قرار گرفت و اشعار ماندگاری در این حوزه خلق شد که از آن میان می‌توان به شعر ماندگار مرحوم قیصر امین‌پور با مطلع «کوچه‌های خراسان تو را می‌شناسند...» اشاره کرد.

شعر رضوی در آستان رضوی

حتماً مراسم خطبه‌خوانی یا مرثیه‌سرایی را در حرم مطهر رضوی دیده‌اید، اما این، همه فعالیت ادبی در این آستان مطهر نیست.  فعالیتی که به روایت اسناد موجود در مدیریت امور اسناد آستان قدس رضوی پیشینه‌ای دیرینه و پررنگ دارد. در واقع به استناد اسناد تاریخی آستان قدس رضوی، می‌توان گفت در گذشته مراسم شعرخوانی نیز در بارگاه منور امام هشتم(ع) انجام می‌شده و چنان‌که می‌دانیم در آستان قدس رضوی منصبی به نام «ملک‌الشعرا» وجود داشته است. «ملک الشعرایی» آستان قدس رضوی را می‌توان یک نمونه منحصر به فرد از لحاظ جایگاه اجتماعی و مردمی دانست. چنان‌که در کتاب تاریخ آستان قدس رضوی، اثر «علی مؤتمن» از ملک الشعرا به عنوان منصب مخصوصی که در آستان قدس بوده، نام برده شده است که می‌توان به «قاسم رسا» و «محمدتقی بهار» به عنوان ملک‌الشعرای آستان قدس رضوی اشاره کرد. مشهورترین ملک الشعرای ایران، محمدتقی بهار است؛ نامی آشنا برای ما که به این مقام نائل آمده بود و آن‌طور که در تاریخ آمده، شعرای بسیاری به مقام و منصب او غبطه می‌خوردند.  آمده است پیش از او، صفای اصفهانی، سرایی جهرمی، مینا وصبوری به چنین مقامی مفتخر شده بودند (این افراد، شاعر رسمی آستانه بوده و برخی فرمان و مقرری داشته اند) و پس از بهار نیز دکتر قاسم رسا تا هنگام وفات خود، ۲۵ آبان ۱۳۵۶، چنین لقبی را در پسوند نام خود داشت. محمدتقی بهار(۱۳۳۰- ۱۲۶۵) پس از مرگ پدرش، در ۱۹سالگی رسماً ملک الشعرای آستان قدس رضوی شد. وی در نخستین سال ملک‌الشعرایی خود، قصیده مولودیه حضرت رضا(ع) را سرود. همچنین قصیده‌ای دیگر با عنوان غدیرخم سرود و آن را در سلام روز ولایت خواند. قاسم رسا (۱۳۵۶- ۱۲۹۰) نیز در سال ۱۳۲۵ ش، به مناسبت میلاد امام حسین(ع) قصیده‌ای سرود و در تالار تشریفات آستان قدس رضوی قرائت کرد و به همین سبب به دریافت حکم خدمت افتخاری سرافراز شد. در سال ۱۳۳۰ ش، شاعر مخصوص و افتخاری و در ۱۳۳۶ ش، رسماً ملک ‌الشعرای آستان قدس رضوی شد. رسا ذوق سلیم و بدیهه‌گویی و الهامات شعری خود را مرهون عنایات امام رضا(ع) می‌دانست. حتی اشعاری از وی در آخرین قسمت ازاره حرم مطهر به خط نستعلیق با خطاطی «میرزا حسینعلی خوشنویس» حجاری شده است. البته پس از درگذشت قاسم رسا در ۲۵ آبان۱۳۵۶ دیگر کسی برای ملک‌الشعرایی آستان قدس رضوی انتخاب نشد.

خبرنگار: آزاده خلیلی