از تلألو تابان ایوان طلای صحن عتیق بگذریم به آینه‌کاری‌های درخشان توحیدخانه می‌رسیم. پیش از آنکه چشممان به ضریح مبارک خورشید خراسان منور شود، منظره زیبایی از همنشینی موزون رنگ‌های کاشی‌های معرق، ما را برای لحظه‌ای به درنگ وامی‌دارد. کاشی‌های معرق الوانی که حدود 60سال پیش، لباسی شده‌اند بر تن دیوارهای رواق دارالفیض.

رواقی مشرف به بقعه مطهر

اگر برای تشرف از صحن کهنه انتخاب مسیر کنید، یکی از راه‌های رسیدن به ضریح مطهر، گذر از توحیدخانه و رواق دارالفیض است. این رواق در پشت سر مبارک حضرت(ع) واقع شده و به روضه منوره متصل است و مانند بسیاری از رواق‌های اطرافش در همین چند دهه گذشته ایجاد شده است.

فضای اصلی این رواق کمتر از 60سال پیش مسجدی بود به نام مسجد ریاض که البته به مسجد زنانه هم شهرت داشت. پس از الحاق با صفه شاه‌طهماسبی و فضای همجوار ضلع شمالی گنبدخانه حرم مطهر(موسوم به پشت‌ سر حضرت)، این مکان در سال 1346 خورشیدی تبدیل به رواق دارالفیض شد. همان رواقی که در شمال روضه منوره و در جنوب توحیدخانه قرار دارد و از طریق راهرویی کوچک در گوشه شمال‌شرقی‌اش به رواق الله‌وردی‌خان می‌رسد و از غرب، بی‌هیچ حائلی به دارالشکر متصل می‌شود.

رواق دارالفیض چندان بزرگ نیست و طول و عرضی به اندازه ۸۵/۱۵ و ۹۰/۵ متر و ارتفاعی به اندازه ۵۴/۹ متر دارد. صفه جنوبی آن (معروف به صفه شاه طهماسبی) گذرگاهی دارد که به ضریح مشرف است و در صفه شمالی به قرینه آن، گذرگاه دیگری وجود دارد که راه ارتباطی این رواق با توحیدخانه است. دو گذرگاه کوچک دیگر هم در شرق و غرب، این رواق را به سایر بخش‌های حرم مطهر مرتبط می‌کند.

مسجدی که پس از مرمت، یک رواق شد

خشت‌های اول این بنا را چند صد سال پیش و در دوره صفویه گذاشتند. به سبب همجواری‌اش با رواق توحیدخانه، برخی مورخان و محققان احتمال می‌دهند ساخت آن همزمان با این رواق و به دست ملامحسن فیض کاشانی بوده باشد. موضوعی که یکی از دلایل انتخاب نام «دارالفیض» برای این رواق بوده و این احتمال را تقویت می‌کند.

سال‌ها از پی هم گذشتند و گذر ایام رنگ فرسودگی بر در و دیوار مسجد ریاض ‌نشاند. سقف و پایه‌هایش و قسمتی از محل صفه شاه طهماسبی دچار خرابی شد و بخش‌هایی از آینه‌کاری قدیمی‌اش که فرسوده شده بوده به مرور فروریخت. همه این‌ها دست به دست هم داد تا ضرورت ترمیم و مرمت اساسی در بنا قوت بگیرد. این شد که در سال ۱۳۴۷ بنا را تعمیر و نونوار کردند. این عملیات نوسازی با توسعه این مکان همراه و نتیجه‌اش ایجاد رواقی بزرگ و زیبا برای زائران علی بن موسی‌الرضا(ع) شد. رواقی که اکنون به عنوان یک رواق زنانه تبدیل به دریچه‌ای برای تماشا و تشرف زائران بانو به مضجع نورانی شمس‌الشموس(ع) شده است.

آینه‌کاری‌ای‌ که جای خود را به کاشی‌های معرق الوان داد

تمام دیوارهایش مملو از کاشی‌های معرق رنگارنگ و اصیل است. سقف مقرنس پوشیده از کاشی آن نیز دارای نورگیرهای هشت‌ضلعی در وسط است که با چهار طاسه در اطراف احاطه شده است. اشکال هندسی لوزی، مثلث و چندضلعی‌های نامنظم و نقوش اسلیمی و ختایی ظریف و زیبای داخل آن هم زینت‌بخش فضای این رواق است.

اما این رنگ‌ها و نقش‌ها همیشه این‌طور نبوده‌اند. دیوارها و سقف اینجا پیش از مرمت به رسم تزئینات مرسوم دوره قاجار، سراسر آینه‌کاری بوده و درخشش آن در امتداد آینه‌کاری توحیدخانه، مسیری مملو از نور و زیبایی را تا ضریح منور شمس‌الشموس(ع) پیش چشم زائران به نمایش می‌گذاشته است. اما درخشش این آینه‌کاری زیبا، همان سال 47 در آخرین بازسازی‌های این رواق زیر لباسی از کاشی‌های معرق الوان پنهان شد؛ همان‌طور که نقش و نگارهای نقاشی‌های روی گچ دیوارهایش که یادگار دوره صفوی بودند، برای همیشه زیر قطعه‌های ریز و درشت آن آینه‌ها مخفی شدند.

کف رواق دارالفیض هم از سنگ مرمر ابری پوشیده شده است. پوشش ازاره‌های۶۷/۱ متری‌ این رواق هم مانند کف از سنگ مرمر سفید است و در بالای آن‌ها کتیبه‌ای به عرض 33سانتیمتر وجود دارد. این کتیبه نستعلیق که حاوی اشعاری از قاآنی و در ستایش امام رضا(ع) است، دورتادور این رواق ادامه دارد. در فاصله بالای ازاره تا سقف هم که با کاشی‌های معرق الوان و مقرنس‌کاری پوشیده شده، 14کتیبه مشتمل بر آیات قرآنی و ۹۸ شمسه کوچک و ظریف مزین به اسماء الله و طرحی به صورت یک محراب تعبیه شده که بر دیواره شرقی آن نصب شده است. همچنین در این ضلع و بالای در ورودی به گنبد الله‌وردی خان نیز کتیبه‌ای به خط ثلث قرار داده‌اند که سوره مبارکه والشمس در آن نوشته شده است.

در حاشیه اطراف طاق‌های شمالی و جنوبی این رواق، کتیبه‌هایی مزین به آیات قرآن نگاشته شده که تاریخ آن را 1288 هجری قمری درج کرده‌اند. در کنار حاشیه ایوان جنوبی آن نیز کتیبه‌های تزئینی‌ای با طرح ستاره هشت‌پر کار کرده‌اند که حاوی اسماء‌الحسنی است.