وجود کتابخانه‌ای با سابقه‌ای کهن در بارگاه مطهر امام رضا(ع) خود شاهدی است بر اهمیت موضوع کتاب و کتاب‌خوانی در این آستان مبارک. از مفاد برخی وقف‌نامه‌ها چنین برمی‌آید که کتابخانه آستان مقدس رضوی احتمالاً در سال ۸۶۱ قمری دایر شده و مورد استفاده عموم بوده است. اگرچه محل کتابخانه در طول سالیان دراز بارها تغییر یافته، اما همواره در جوار مرقد مطهر امام هشتم(ع) و داخل حوزه اماکن متبرکه این آستان ملکوتی قرار داشته است.

در آستانه هفته کتاب، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدجلال حسینی، رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس به بیان برخی از اقدامات این سازمان در حوزه کتاب‌خوانی، ترویج فرهنگ مطالعه و نشر کتاب پرداخت. در ادامه بخش‌هایی از سخنان وی را می‌خوانید.

ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی

کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های جهان اسلام به شمار می‌رود که با پیشینه بیش از چندین سده خدمت به زائران و مجاوران حضرت رضا(ع)، با منابع چاپی و غیرچاپی آماده ارائه خدمت در زمینه‌های گوناگون به مراجعان و مخاطبان شامل اعضای کتابخانه و زائران و مجاوران بارگاه مطهر رضوی است.

رهبر فرزانه انقلاب در زمینه توسعه و نشر فرهنگ کتاب‌خوانی و مطالعه، در نگاهی جامع و علمی، ارتقای فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی و نهادینه کردن آن را نیازمند همکاری و برنامه‌ریزی خانواده‌ها، آموزش و پرورش، رسانه‌ها و کتابخانه‌ها دانستند، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز در پاسخ به این دغدغه اندیشمندانه رهبر حکیم انقلاب اسلامی، علاوه بر برنامه‌ها و خدمات جاری، با توجه به اهمیت و ضرورت ایجاد تنوع در ارائه خدمات و روزآمدسازی نحوه اشاعه اطلاعات در کتابخانه‌های عمومی و همگامی با تغییرات نوین و به منظور تأثیرگذاری به عنوان قطب فرهنگی در میان کتابخانه‌های شهر مقدس مشهد و سایر نقاط کشور و رفع نیازهای مراجعان، جذب مخاطبان بیشتر به کتابخانه‌ها و اشاعه فرهنگ مطالعه هدفمند، اقداماتی با اولویت ارائه خدمات به مناطق کم‌برخوردار را به انجام رسانده است. در این زمینه، بخش تازه‌تأسیس «امور ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی» در این سازمان در  راستای ارائه خدمات متنوع فرهنگی، اقداماتی را به انجام می‌رساند.

«نشست‌های تخصصی با موضوع اشاعه فرهنگ قرآن، اهل‌بیت(ع) و سیره رضوی»، «نشست‌های نقد ادبی شمس»، «نشست‌های خوانش متون ادبی و دفاع مقدس»، «زنگ کتاب و قصه‌گویی»، «مسابقات کتاب‌خوانی و فرهنگی»، «نمایشگاه‌های حضوری» و... ازجمله اقدامات این بخش در زمینه ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی است.

با این اقدامات و از طریق توسعه و ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی، کتاب و مطالعه یکی از بهترین ابزار برای تبیین و ترویج مفاهیم بنیادین در میان خانواده‌ها، بانوان، جوانان و آحاد افراد جامعه است. برخی از این موضوعات و مبانی اساسی که این سازمان با اقدامات بیان شده به دنبال ترویج و گسترش آن است عبارت‌اند از:

«مأنوس‌سازی جامعه با فرهنگ کتاب‌خوانی و مطالعه هدفمند»، «آموزش مفاهیم دینی، ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی و معرفی سیره اهل‌بیت(ع)»، «آموزش مهارت‌های ضروری فردی و اجتماعی»، «تبیین شأن و جایگاه زنان و مادران و کمک به استحکام کانون خانواده و پرورش خانواده موفق»، «آشناسازی افراد با فرهنگ غنی دینی و ملی و تلاش برای دستیابی به توسعه پایدار»، «تقویت روحیه جهادی، امید به آینده و عزت نفس، توانمندی، خلاقیت و کارآفرینی» و ...

یکی دیگر از اقدامات این سازمان در حوزه ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی، راه‌اندازی تالار محققان و پژوهشگران است که فرصتی مغتنم برای پژوهشگران است تا در فضایی مناسب به مطالعه و تحقیق پرداخته و فعالیت‌های پژوهشی خود را به سرانجام برسانند. محققان به‌طور مستقیم در داخل تالار به تعداد بیش از ۶ هزار و ۸۰۰ کتاب مرجع (راهنماها، فرهنگ لغات، دایره‌المعارف، تفاسیر و... ) و بیش از ۳ هزار و ۷۰۰ پایان‌نامه (دکترا و کارشناسی ارشد) دسترسی دارند و علاوه بر آن می‌توانند از مخزن بسته که افزون بر یک میلیون و ۳۰۰ هزار جلد کتاب دارد درخواست کتاب داشته باشند. همچنین ارائه خدمات شبانه‌روزی به زائران و مجاوران در دو مرکز تالار محققان و کتابخانه جامع گوهرشاد (هم‌اکنون در صحن امام حسن مجتبی(ع) واقع است) از دیگر مواردی است که در راستای تولید علم و انجام تحقیق و پژوهش و ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی انجام می‌شود.

نتیجه و دستاورد این اقدام آن است براساس آمار و ارقام اعلام شده از سوی مدیران و مسئولان مربوط در کتابخانه مرکزی حرم مطهررضوی، در پنج سال اخیر حدود ۲۰۵ کتاب، بیش از هزارو ۸۰۰ پایان‌نامه و بیش از ۶۵۰ مقاله توسط محققان و پژوهشگران، تولید و ارائه شود.

اهتمام به موضوع نشر کتاب از سال ۱۳۰۵ شمسی تاکنون

علاوه بر ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی، توجه به نشر کتاب نیز یکی دیگر از اقدامات این سازمان در امور مرتبط با کتاب و کتاب‌خوانی است.

شاید بتوان گفت سابقه اقدام و پیشینه نشر کتاب در این سازمان به سال ۱۳۰۵ شمسی بازمی‌گردد. در این سال نخستین فهرست‌های کتابخانه با نام «فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی» در سه جلد و با همت اشخاصی همچون حاج شیخ عماد فهرستی (محقق کتابخانه)، شیخ محمد خالصی، عبدالعلی اوکتایی (رئیس کتابخانه) و نایینی آماده و منتشر شد. در سال‌های بعد، گرچه پژوهش و فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی به‌طور مستمر و منظم دنبال نشد، اما فراموش نیز نشده و در سال ۱۳۲۵ شمسی، فهرست چهارم و سال ۱۳۲۹ شمسی فهرست پنجم کتاب‌های خطی موجود در کتابخانه مرکزی حرم مطهر امام رضا(ع) منتشر شد.

از سال ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۶ شمسی، افزون بر چاپ جلد هشتم فهرست کتب خطی کتابخانه، با انتشار آثار دیگری چون راهنمای گنجینه قرآن، مشهد توس، راهنما یا تاریخ و توصیف دربار ولایتمدار رضوی، نمونه‌ای از قرآن مجید به خط ثلث با ترجمه فارسی کهن، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، شمس‌الشموس یا انیس‌النفوس و فرهنگ لغات قرآن و آستان قدس رضوی دیروز و امروز، پژوهش و تحقیق در این کتابخانه وارد مرحله جدیدی شده و دامنه تحقیق افزون بر تهیه فهرست کتاب‌های خطی، به پژوهش در تاریخ آستان قدس، تاریخ شهر مشهد و معرفی متون خطی کتابخانه کشیده می‌شود.

رویکرد پژوهشی کتابخانه آستان قدس رضوی در زمینه نشر کتاب، پس از پیروزی انقلاب اسلامی دچار تحول قابل ملاحظه‌ای می‌شود به‌طوری که از سال ۱۳۶۱ تا ۱۳۷۹ شمسی، افزون بر ادامه تهیه و چاپ فهرست‌های کتاب‌های خطی کتابخانه (جلدهای نهم تا پانزدهم)، پژوهش و تهیه فهرست از دیگر منابع کتابخانه همچون مجله‌ها و روزنامه‌ها نیز در دستور کار قرار می‌گیرد. در این مقطع، به تألیف و ترجمه آثاری در حوزه علم کتابداری، روش‌های تحقیق و تصحیح کتاب‌های خطی و حفاظت و مرمت آثار اقدام شده و در کنار آن تهیه و نشر آثاری در مورد معرفی اشیای موزه و نفایس خطی موجود در کتابخانه نیز صورت می‌گیرد.

این سازمان در مسیر دستیابی به هدف مرجعیت علمی آستان قدس رضوی و انجام رسالت دیرین خود مبنی بر معرفی میراث گرانبهای موجود در گنجینه رضوی از سال ۱۳۹۷ رویکرد جدیدی با عنوان ناشر تخصصی در پیش گرفته و تاکنون موفق به انتشار ۴۹ کتاب در زمینه‌های موضوعی، فهرست نسخه‌های خطی، معرفی اسناد تاریخی آستان قدس رضوی و معرفی میراث دینی و فرهنگی موجود در گنجینه رضوی شده است که می‌توان به انتشار کتاب‌هایی از جمله «اسنادی از نقاشان ابنیه آستان قدس رضوی (صفویه تا قاجاریه)»، «بررسی ساختار اسناد نظامی دوره قاجار با تکیه بر اسناد آستان قدس رضوی و آرایه‌های قرآن»، «پیدایش و تحول براساس قرآن‌های خطی»، انتشارات فاکسیمیله مانند «مصحف المشهد الرضوی» و «اختیارات منظوم» اشاره کرد.

نیم‌نگاهی به برخی از آمار و ارقام

با توجه به جایگاه کتاب و کتاب‌خوانی و ترویج فرهنگ مطالعه در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، آمار و ارقام اعلام شده از سوی برخی از مدیران و مسئولان مربوط در این سازمان، حکایت از این دارد که منابع موجود و کتابخانه‌های وابسته به این سازمان همواره یکی از مراجع و محل‌های مورد توجه کتاب‌دوستان و علاقه‌مندان به فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی است.

شاید برایتان جالب باشد بدانید هم‌اکنون ۵۹ باب کتابخانه وابسته به این سازمان مشغول فعالیت بوده که از این تعداد، ۳۳ کتابخانه در سطح شهر مشهد، ۲۶ کتابخانه و مجتمع فرهنگی در شهرستان‌ها و یک کتابخانه هم در خارج از کشور (هندوستان) فعالیت می‌کنند.

همچنین منابع غنی و قابل توجهی از کتب خطی، سنگی و چاپی در کتابخانه‌ها و مراکز آرشیوی این سازمان وجود دارد، به‌گونه‌ای که براساس آمار و ارقام اعلام شده از سوی مسئولان و مدیران مربوط در این سازمان، هم‌اکنون بیش از ۱۱۳ هزار نسخه کتاب خطی، بیش از ۶۵ هزار نسخه کتاب سنگی و بیش از ۴ میلیون و ۳۵۰ هزار نسخه کتاب چاپی در این سازمان موجود است.

در حال حاضر، ۸۵۷ هزارو ۲۴۱ نفر شامل ۳۴۴ هزارو ۸۵۷ مرد، ۴۱۲ هزارو ۲۸۸ زن و ۱۰۰ هزارو ۹۶ کودک و نوجوان عضو کتابخانه‌های وابسته به این سازمان بوده که از این تعداد بیش از ۲۵۱ هزار نفر عضو کتابخانه مرکزی حرم مطهر رضوی هستند.

براساس آمار و ارقام اعلام شده در ۶ ماهه نخست سال جاری  ماهانه بیش از ۲۸۰ هزار نفر و روزانه بیش از ۹ هزار و ۲۰۰ نفر به کتابخانه‌های این سازمان مراجعه کرده‌اند و در این مدت نیز بیش از ۸۳۰ هزار نسخه کتاب به مراجعه‌کنندگان به امانت داده شده است. همچنین بیش از یک میلیون و ۳۲۰ هزار نسخه کتاب در این مدت، مورد مطالعه افراد گوناگون در کتابخانه‌های این سازمان قرار گرفته است.