از سویی دیگر اختلافات میان وزارت بهداشت، بانک مرکزی و گمرک درخصوص تخصیص ارز به داروها یک چالش جدید را در نظام سلامت کشور رقم زد. نارضایتی‌ها و نگرانی‌ها که به اوج خود رسید، وزارت بهداشت تصمیم گرفت دست به اقدام تازه ای بزند.
چندی بعد برای مقابله با این بحران و جلوگیری از تخلفات احتمالی در واردات داروها، سامانه‌ای به نام «تی‌تک» طراحی شد. سامانه‌ای که به کمک آن می‌شد تمام فرآیندهای واردات و توزیع دارو را رصد کرد. این سامانه نه تنها برای کنترل و نظارت بر ارز تخصیص یافته به داروها و تجهیزات پزشکی استفاده می‌شد، بلکه قرار بود به ابزاری قدرتمند برای ردیابی اصالت داروها تبدیل شود. با راه‌اندازی تی تک، تمام داروها و اقلام سلامت‌محور از لحظه ورود به کشور تا زمان مصرف، تحت نظارت دقیق قرار گرفتند. این اقدام که در ابتدا با چالش‌های بسیاری روبه‌رو بود، به مرور زمان توانست اعتماد مردم را جلب کند و بر نظارت‌ها افزوده شود. مسئولان وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو مصمم بودند «تی‌تک» را به موفقیتی بزرگ تبدیل کنند، چرا که می‌دانستند می‌تواند امنیت سلامت جامعه را تا حد زیادی تضمین کند.
از تخلفات تا بحران کمبود انسولین
«تی تک» قرار بود به عنوان یک ابزار ردیابی و کنترل، تمامی داروهای وارداتی و تولید داخل را به‌طور دقیق شناسایی و ثبت کند. هدف این بود که از این طریق، هم بره اصالت داروها نظارت شود و هم نظارت دقیقی بر پروانه‌های تولید و واردات دارو، و حتی کنترل مشکلات اقتصادی و تخصیص ارز برای واردات دارو وجود داشته باشد؛ اما ابزاری که قرار بود راهی برای شفافیت و جلوگیری از فساد باشد، پس از چند سال تبدیل به نقطه‌ضعف دیگری در سیستم نظام سلامت کشور شد.
مرداد ۱۳۹۸، شایعاتی در مورد تخلفاتی در سامانه تی‌تک، به گوش رسید. داستان از این قرار بود که سامانه از ابتدا داروها و تجهیزات پزشکی وارداتی و تولید داخل را ثبت کند و همچنین فرایندهایی مانند کنترل پروانه‌های تاسیس، بهره‌برداری و مسئول فنی کارخانه‌ها را مدیریت کند،. اما این اتفاق نیفتاد. در واقع، این سامانه که باید می‌توانست یک منبع اطلاعاتی قدرتمند باشد، به دلیل مشکلات مختلف اجرایی و فنی، نتوانسته بود عملکردی که از آن انتظار می‌رفت را محقق کند.
سعید نمکی، وزیر بهداشت وقت، در واکنش به این وضعیت، در مصاحبه ای جنجالی اعلام کرد که کلید این راز سر به مُهر در جیب یکی دو نفر بود و حتی بسیاری از مقامات سازمان غذا و دارو نیز از اطلاعات موجود در سامانه بی‌خبر بودند. گفته‌های نمکی شگفتی‌آور بود: «حتی روسای سازمان غذا و دارو هم از این اطلاعات بی‌خبر بودند.».
با وجود این مشکلات، اتفاقات دیگری هم در مسیر سامانه تی‌تک رخ داد. در مهر ۱۳۹۹، زمانی که بیماران دیابتی با کمبود انسولین قلمی در کشور مواجه شدند، کاربران فضای مجازی با هشتگ «انسولین نیست»، از مسئولان خواستند تا برای رفع این مشکل به سرعت اقدام کنند. این بحران موجب شد که سازمان غذا و دارو با تاکید بر ظرفیت سامانه تی‌تک، اعلام کند از طریق این سامانه می‌توان جلوی قاچاق معکوس دارو را گرفت. اما این ظرفیت نیز، مانند بسیاری دیگر از مزایای سامانه، همچنان مغفول ماند و نتیجه آن، کمبودهای مکرر دارو در بازار و افزایش نگرانی‌های عمومی بود.
نقص‌های اجرایی و فنی سامانه تی‌تک به حدی جدی شد که نمایندگان مجلس در جلسات مختلف به نقد این سامانه پرداختند. یکی از نمایندگان گفته بود: «سامانه تی‌تک در ظاهر بسیار قوی به نظر می‌رسد، اما در عمل مشکلات زیادی وجود دارد که در صورت رفع نشدن، کارایی آن به شدت کاهش خواهد یافت.».
در همین زمان، رئیس سابق سازمان انرژی اتمی، در یکی از سخنرانی‌های خود، به اهمیت عملکرد صحیح سامانه‌های نظارتی مانند تی‌تک اشاره کرد و بر لزوم ضرورت جلوگیری از تخلفاتی که موجب افزایش قیمت دارو می‌شود، تاکید کرد. علی اکبر صالحی گفته بود سامانه‌هایی مثل تی‌تک می‌توانند نقش مهمی در مبارزه با قاچاق دارو ایفا کنند، اما این بستگی به اجرای درست و به موقع آن ها ها دارد.
از طرفی محمدرضا شانه‌ساز، رئیس سابق سازمان غذا و دارو، در مصاحبه‌های خود تاکید کرد که سامانه تی‌تک می‌تواند ابزاری کارآمد برای رصد واردات داروها و جلوگیری از قاچاق معکوس داروها باشد، اما تنها زمانی می‌تواند مؤثر باشد که مشکلات اجرایی آن رفع شود و ظرفیت‌های آن به درستی مورد استفاده قرار گیرد.
آیا تی‌تک موفق عمل کرده است؟
تی تک در آغاز راه قرار بود کارهای بی‌منظور و مکرر ارباب رجوع را به سازمان غذا و دارو کاهش دهد و از برخوردهای سلیقه‌ای جلوگیری کند. این سامانه به گونه‌ای طراحی شده بود که بتواند تمام اطلاعات کالاها و داروها را در یک بستر واحد تجمیع کند. با این کار، تصمیم‌گیری‌ها در سطح کلان به شکل دقیق‌تر و شفاف‌تری صورت می‌گرفت. اما پیچیدگی‌ها و چالش‌ها فقط در فراآیندهای اداری نبود. زمانی که سامانه به مرحله اجرا رسید، توانست به شکلی موثر، ایستگاه‌های کاری غیرضروری را شناسایی و حذف کند. از آنجا که همواره کمبود دارو و تجهیزات پزشکی یکی از دغدغه‌های مردم بود، این سامانه نقش مهمی در مدیریت این کمبودها ایفا کرد. حالا می‌شد منابع مالی را به شکل هدفمندتری مدیریت کرد و از هدر رفتن حمایت‌های مالی جلوگیری کرد. در کنار تمام این مزایا، یکی از ویژگی‌های قابل توجه تی‌تک آن بود که به مصرف‌کنندگان امکان را می‌داد تا از اصالت کالای خود مطمئن شوند. با ردیابی هر محصول از زمان ورود به کشور تا مصرف، مردم می‌توانستند با اطمینان از به خرید محصولات اصل و سالم اقدام کنند.
تولیدکنندگان، واردکنندگان و توزیع‌کنندگان کالاهای بهداشتی و آرایشی نیز از این سیستم سامانه بهره‌مند می‌شدند. برای آن‌ها، شفافیت در تامین و توزیع محصولات به معنای اعتماد بیشتر مصرف‌کنندگان و در نتیجه فروش بیشتر بود. با تی تک به راحتی می‌شد اطلاعات دارویی، بهداشتی، آرایشی، خوراکی، آشامیدنی و تجهیزات پزشکی را در دسترس قرار داد و از اصالت آن‌ها اطمینان حاصل کرد.
در این میان، شرکت مبنا با ارائه نرم‌افزارهای فروش و پخش مویرگی، گامی دیگر در بهبود عملکرد این سامانه برداشت. این شرکت ارتباط خودکار با سامانه تی‌تک را فراهم کرد، به این معنی که همه تراکنش‌های تایید شده توسط شرکت‌های توزیع‌کننده به صورت خودکار به این سامانه منتقل می‌شد. این ارتباط موجب می‌شد تمام فرایندهای تامین، توزیع و مصرف داروها و تجهیزات پزشکی با دقت و شفافیت بیشتری پیگیری شوند.
با این‌حال داستان تی تک همیشه هم درخشان و بی‌دغدغه نبود. در دل این پیشرفت‌ها، چالش‌هایی هم وجود داشت که آرامش را از کارشناسان می‌گرفت. یکی از این چالش‌ها، مشکلات فنی و زیرساختی بود. گاهی در میانه شب، وقتی سامانه در حال پردازش داده‌های واردات دارو بود، اختلالاتی رخ می‌داد و سیستم قادر به ارائه پاسخ سریع نبود. این مشکلات به‌ویژه در زمان‌هایی که کشور با بحران‌های دارویی روبه‌رو می‌شد، احساس می‌شد. در این مواقع، زمان اهمیت زیادی داشت و کوچک‌ترین کندی در عملکرد سامانه می‌توانست پیامدهای جدی برای دسترسی به دارو داشته باشد. درست در زمانی که سامانه به نیاز روزافزون به توسعه و بهبود پی برده بود، مشکلی دیگر مثل هماهنگی با دیگر سامانه‌های دولتی سر برآورد. گاهی اوقات، سایر سیستم‌های نظارتی و پلتفرم‌های سکوهای مرتبط با صنعت دارو و سلامت کشور، با سامانه تی‌تک هماهنگ نمی‌شدند و این عدم نبود هم‌افزایی، کار را برای تیم‌های فنی دشوار می‌کرد. چالش دیگر، مقاومت‌هایی بود که از سوی برخی نهادها و افراد قدرتمند در برابر تغییرات صورت می‌گرفت. آن‌ها نگران بودند با اجرای کامل سامانه تی‌تک، بخشی از منافع خود را از دست بدهند و همین نگرانی‌ها موجب می‌شد گاهی اوقات پروژه با تاخیر روبه‌رومواجه شود. این مقاومت‌ها، به‌ویژه در بخش‌های خصوصی و در میان واردکنندگان دارو که نگران شفافیت بیشتر بودند، یکی از بزرگ‌ترین موانع سامانه تی‌تک به حساب می‌آمد.
چرا با وجود تی‌تک، مشکل کمبود دارو ادامه دارد؟
با وجود تلاش های های شبانه روزی کارشناسان و مسئولان سازمان غذا و دارو برای کنترل داروهای وارداتی و تولیدی کشور گاهی ممکن است مشکلاتی هم به وجود بیاید که سامانه‌ها و فناوری ها ها هم نتوانند به تنهایی از پس آن‌ها برآیند.
«چطور ممکن است در کشوری که سامانه‌ای نظارتی مانند تی‌تک برای ردیابی داروها وجود دارد، کمبود دارو همچنان دغدغه باشد؟» این پرسش در روزهایی که قفسه های های داروخانه ها ها خالی از داروهای ضروری مردم بود بیش از همه شنیده می می‌شد.
یکی از اصلی‌ترین مشکلاتی که مسئولان در این مقطع با آن دست و پنجه نرم می‌کردند، به تخصیص ارز برای واردات داروها برمی‌گشت. ایران بسیاری از داروهای ضروری خود را از خارج وارد می‌کرد و برای واردات آن‌ها نیازمند ارز دولتی یا نیمایی بود. اما با نوسان‌های شدید ارز، مشکلات اقتصادی و تحریم‌های بین‌المللی، واردات دارو با دشواری‌های زیادی مواجه شده بود. برای مثال، زمانی که ارز دولتی به اندازه کافی تخصیص نمی‌یافت، واردات دارو با قیمت‌های بالا و در مقادیر محدود انجام می‌شد.
حتی سامانه‌های نظارتی مانند تی‌تک نمی‌توانستند در برابر مشکلات اقتصادی ایستادگی کنند. این سامانه به‌خوبی می‌توانست ردیابی واردات داروها را انجام دهد، اما اگر تخصیص ارز به‌موقع صورت نمی‌گرفت، تی تک نمی‌توانست کمبود داروها را جبران کند. مسئولان وزارت بهداشت هم خوب می‌دانستند که با وجود این سامانه‌ها، تنها یک بخش از معضل حل شده است.
مشکلات ساختاری در تولید برخی داروها و مواد اولیه وارداتی موجب می‌شد که نیازهای داخلی به درستی تامین نشود. تولیدکنندگان داخلی برای تولید داروهای خاص نیاز به مواد اولیه‌ای داشتند که در بسیاری از موارد در دسترس نبود. حتی گاهی داروهای تولید داخل به دلیل مشکلات کیفیتی با مشکلات زیادی روبه‌رو می‌شدند که اعتماد مصرف‌کنندگان به آن‌ها را کاهش می‌داد.
اما در کنار این مشکلات، یکی دیگر از دلایل کمبود دارو، اختلالات در زنجیره تامین و توزیع بود. برخی داروخانه‌ها و مراکز درمانی با تاخیر در دریافت دارو مواجه بودند و این داروها در انبارها یا به‌موقع به دست مصرف‌کنندگان نمی‌رسید. در این میان، افرادی که در بازار سیاه فعالیت می‌کردند، از این کمبودها بهره‌برداری می‌کردند و داروها را با قیمت‌های بسیار بالا به بازار سیاه می‌فرستادند. این مسئله باعث سبب می‌شد که داروها نه تنها کمیاب شوند، بلکه قیمت‌های آن‌ها از دسترس بسیاری از مردم خارج شود.
همه این مسائل در کنار یکدیگر موجب می‌شد که مردم همچنان نگران کمبود دارو باشند، حتی اگر سامانه‌ای مانند تی‌تک برای ردیابی داروها وجود داشته باشد. به‌ویژه زمانی که برای مثال شیوع پاندمی کرونا به سرعت تقاضا را برای داروهای خاص افزایش می‌داد.
چه داروهایی در سامانه تی‌تک عرضه می‌شوند؟
یکی از اولین نخستین دسته‌های دارویی که به‌طور جدی از طریق سامانه تی‌تک عرضه می‌شدند، داروهای وارداتی بودند. داروهایی که به دلایل مختلف در داخل کشور تولید نمی‌شدند یا تولیدشان محدود بود. این داروها معمولا به‌دلیل نیاز به فرآیندهای خاص، فقط از کشورهای دیگر وارد می‌شدند. داروهای ضد سرطان، داروهای درمان بیماری‌های نادر، داروهای خاصی برای درمان بیماری‌های خودایمنی و حتی داروهای درمانی برای اچ‌آی‌وی جزو نخستین محصولاتی بودند که تحت نظارت دقیق سامانه تی‌تک قرار گرفتند. این داروها معمولا قیمت‌های بالایی داشتند و به همین دلیل هم بیشتر در معرض قاچاق و تقلب قرار می‌گرفتند.
در کنار داروهای وارداتی، داروهای بیولوژیک هم تحت نظارت تی‌تک قرار می‌گرفتند. این داروها محصولاتی پیچیده بودند که از منابع زیستی تهیه می‌شدند. در این دسته، آنتی‌بادی‌های مونوکلونال و واکسن‌ها قرار داشتند، داروهایی که برای درمان بیماری‌های پیچیده و تخصصی طراحی شده بودند. این داروها به‌طور خاص برای درمان بیماری‌های حاد یا نادر تولید می‌شدند و در کنار قیمت بالا، نیاز به نظارت ویژه داشتند. اگر تی‌تک نبود، ممکن بود داروهایی از این نوع به‌راحتی از چرخه نظارتی خارج شوند و به دست افراد نادرست برسند.
اما همه‌چیز فقط به داروهای تخصصی و نادر ختم نمی‌شد. در کنار این داروها، سامانه تی‌تک نظارت دقیقی بر داروهای پرمصرف هم داشت. داروهایی که روزانه توسط میلیون‌ها نفر استفاده می‌شدند و به نظر ساده می‌آمدند، اما بسیار مهم و حیاتی بودند. آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای ضد التهاب و مسکن‌ها، داروهای ضد فشار خون و حتی انسولین از جمله داروهایی بودند که تی‌تک هم بر تولیدشان نظارت داشت و هم بر توزیعشان در داروخانه‌ها.
در هنگام شیوع بیماری‌های همه‌گیر مانند کرونا، نیز تی‌تک نیز نقش کلیدی‌تری ایفا کرد. واردات و توزیع واکسن‌ها و داروهای ضد ویروسی به‌شدت تحت نظارت این سامانه قرار گرفت. در واقع، در این زمان بود که بسیاری از مردم متوجه اهمیت این سامانه شدند و دیدند که چطور تی‌تک می‌تواند داروهایی که در شرایط بحرانی وارد کشور می‌شوند، را رصد کند و از تقلبی بودن آن‌ها جلوگیری کند.
یکی از دسته‌های دیگر دارویی دیگر که از طریق تی‌تک رصد می‌شد، داروهای دامی بود. در شرایطی که دام‌ها و کشاورزی هم نیاز به دارو داشتند، سامانه تی‌تک این داروها را نیز در بر می‌گرفت. داروهایی که برای سلامت دام‌ها و حتی داروهای مورد استفاده در کشاورزی وارد می‌شدند، در مواقعی که نیاز به واردات داشتندبود، از طریق همین سامانه تحت نظارت دقیق قرار می‌گرفتند.
آیا سامانه تی‌تک واقعاً راه‌گشا است؟
با این‌حال و با تمام مشکلاتی که تی تک با آن روبه‌رو است مسئولان می‌گویند این سامانه به‌عنوان ابزاری موثر در نظارت و شفاف‌سازی فرآیندهای دارویی و تجهیزات پزشکی می‌تواند تاثیرات مثبتی داشته باشد، به‌ویژه در کاهش فساد، مبارزه با داروهای تقلبی، و بهبود توزیع دارو در کشور. اما برای اینکه این سامانه واقعا راه‌گشا باشد، نیاز به رفع چالش‌های فنی، اقتصادی و اجرایی دارد.
با بهبود زیرساخت‌ها، آموزش بیشتر برای کاربران، رفع موانع هماهنگی با دیگر سامانه‌ها، و حل مشکلات اقتصادی و ارزی، سامانه تی‌تک می‌تواند به‌طور موثرتری در مدیریت بحران‌ها و ایجاد شفافیت بیشتر در صنعت دارو و تجهیزات پزشکی کشور نقش‌آفرینی کند.
نظر شما