در دنیای پیچیده امروز، جامعه اسلامی برای حفظ هویت دینی و اجتماعی خود نیازمند یک پیوند قوی است که بر پایه اصول ایمانی و فریضه‌های دینی بنا شده باشد. امر به معروف و نهی از منکر به‌عنوان یک فریضه اجتماعی، نه‌تنها به اصلاح فردی می‌پردازد بلکه مسئولیت اجتماعی و وحدت در جامعه را نیز تقویت می‌کند.

در گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام دکتر عباسعلی امیری، پژوهشگر و صاحب نظر حوزه امر به معروف و نهی از منکر، به اهمیت انسجام اجتماعی در جامعه اسلامی پرداخته‌ایم. دکتر امیری تأکید می‌کند که در دنیای پیچیده امروز، پایبندی به اصول دینی و اجرای فریضه امر به معروف و نهی از منکر می‌تواند عامل اصلی حفظ همبستگی و استحکام روابط اجتماعی در جوامع اسلامی باشد.

امر به معروف و نهی از منکر، راهی برای حفظ وحدت و پویایی جامعه دینی

دکتر امیری در ابتدا با بیان اهمیت انسجام اجتماعی که رکن اساسی ایجاد جامعه دینی سالم و پایدار است، می‌گوید: باور به اینکه اسلام جامع‌ترین دین برای سعادت بشری است لوازمی دارد که یکی از مهمترین قوانین اجتماعی که نقش فراوانی در اصلاح و پویایی جامعه دارد، امر به معروف و نهی از منکر است. این فریضه الهی از پایه‌های اساسی ساخت جامعه دینی محسوب می‌شود. امر به ‌معروف و نهی از منکر به عنوان یک راهبرد و راهکار نظارت همگانی بر سرنوشت حیات جمعی، زمینه ساز انسجام اجتماعی است. در حقیقت امر به معروف و نهی از منکر به منزله کنشی اجتماعی برای حفظ اتحاد جامعه اسلامی در نظام تعالیم اسلامی قرارداده شده است و اگر نتایج مطلوب از «امر به معروف و نهی از منکر» در جامعه دینی محقق نشود، ارزش‌های اجتماعی سست شده و روند فروپاشی نظام اجتماعی آغاز می‌شود.

او اضافه می‌کند: پاسداری و حفاظت از فرهنگ دینی و ارزش‌های آن که بر عهده این فریضه مترقی است به گونه ای است که در صورت عدم اهتمام لازم به آن تغییرات فرهنگی معارض مانند موریانه ای از درون، ریشه‌ ارزش‌های جامعه اسلامی را سست کرده و در روندی تدریجی زمینه از میان رفتن نظام اسلامی را فراهم خواهد کرد. به همین خاطر است که شیوه‌های اجرای امر به معروف و نهی از منکر علاوه بر اینکه در ناحیه سلبی نباید با انسجام جامعه ایمانی تضاد و تنافی داشته باشد، لازم است در ناحیه ایجابی به سمت حفظ وحدت و انسجام سوق پیدا کرده و مستحکم شود.

اصول بنیادین همبستگی در جامعه دینی

این پژوهشگر امر به معروف توضیح می‌دهد: گاهی حرف از انسجام اجتماعی که به میان می آید عده ای گمان می‌کنند کلید واژه «انسجام اجتماعی» به قصد کوتاه آمدن از خطوط قرمز بیان می‌شود و ابزاری است برای تساهل و تسامح اجتماعی و حتی سیاسی؛ در حالی که اگر خوب دقت کنیم زیرساخت جامعه دینی انسجام و وفاق اجتماعی است.

دکتر امیری در پاسخ به این پرسش که تحقق چه امری در جامعه منجر به انسجام اجتماعی می شود؟ تصریح می‌کند: ایجاد و ترسیم روابط متعالی انسانی میان افراد جامعه و مبنا قرار دادن آن در تعاملات انسانی از مهمترین مؤلفه‌های «انسجام اجتماعی» به حساب می‌آید. به همین دلیل اسلام با طرح و ترسیم جامعه ایمانی بر پایه «اخوت و برادری» و «دوستی و مودت» از حیاتی‌ترین مؤلفه های شکل دهی روابط انسانی در جامعه سخن گفته است.

او در توضیح اخوت و برادری می‌گوید: معنای زندگی اجتماعی جز این نیست که انسان در حیات اجتماعی خود ناگزیر از تعامل با افراد جامعه است. از مهمترین امور در ارتباطات اجتماعی نحوه تعامل و کیفیت آن است، به همین دلیل در آیه 10 سوره حجرات در خصوص رابطه میان افراد جامعه ایمانی آمده است «اِنَمَاالْمُؤْمِنُونَ إِخْوَة». طرح اندیشه اخوت به آن جهت است که بنای جامعه اسلامی بر اساس پیوند عاطفی که نشان دهنده نوعی زندگی و زیست مومنانه است؛ شکل می‌گیرد. این آیه رابطه مؤمنین را در رابطه اخوت منحصر کرده و مقدمه‌ای است برای حکم صلحی که بعد از آن آورده است تا اشاره داشته باشد به اینکه دو طائفه‌ای که بر روی هم شمشیر کشیده‌اند به خاطر وجود رابطه برادری میان آنها واجب است که در میانشان صلح و آشتی برقرار کنید.

حبل الله، رمز وحدت و سعادت جمعی در آموزه های اسلامی

این استاد حوزه و دانشگاه ادامه می‌دهد: از دیگر آیاتی که به صراحت به موضوع همبستگی اجتماعی در میان مومنان اشاره دارد آیه 103 سوره آل عمران است که بیان می‌کند «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا...». با دقت در این آیه همچنان که در کتاب من هدی القرآن مرحوم مدرسی(ره) آمده، درمی‌یابیم که هیچ یک از ویژگی‌های انسانی از جمله مشترکات قومی، خونی، نژادی، زبانی و... به عنوان عامل همبستگی شناخته نشده است. از این رو عنصر ایمان تنها عنصر پیوند دهنده انسان‌ها با یکدیگر به شمار می‌آید. اخوت ایمانی اهل ایمان، نه تنها سبب می‌شود افراد جامعه دینی مانند دیگر انسانها در حیات اجتماعی خود از فعالیت‌های مشترکی برخوردار شوند، بلکه آنها را بهره‌مند از تعاملی سالم و همگرایی بایسته نیز می‌کند. این روح همگرایی می‌تواند افراد پراکنده را که از لحاظ نژاد و زبان با هم بیگانه هستند، به صورت جامعه‌ای واحد درآورد.

دکتر امیری با اشاره به اینکه اخوت و برادری یکی از مهمترین مؤلفه‌های اتحاد اجتماعی است، خاطرنشان می‌کند: اخوت و برادری کارکردهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دارد. به طور نمونه اگر خواسته باشیم از منظر اندیشه سیاسی اسلام به این مسئله نظری داشته باشیم، باید بگوییم که «اخوت» در جامعه دینی ناظر به سعادت جامعه است به نحوی که تمام کنش‌های افراد جامعه ناظر به تحقق سعادت جمعی انجام می پذیرد. به همین دلیل اگر افراد جامعه یکدلانه به دنبال تحقق سعادت جمعی باشند در این صورت این مفهوم یکی از محورهای تمایز نظام حاکمیتی اسلام با دیگر نظام‌ها به حساب می‌آید. همینطور میان احساس برادری مؤمنان با هم و ایجاد امنیت اجتماعی که اشاره به نوع و سطحی از احساس اطمینان خاطر در میان گروه‌ها دارد، رابطه‌ای مستقیم برقرار است زیرا به هر اندازه افراد خود را متعلق به یک جمع بدانند احساس مسئولیت اجتماعی در آنها افزایش پیدا می‌کند و خود را در برابر حوادث ناگوار برای برادران ایمانی خود مسئول می‌دانند و تمام تلاش خودشان را برای رفع معضلات و حفظ و نگهداری از هم به کار می‌گیرند. پس می‌توانیم بگوییم که راهبرد قرآنی برای تشکیل امت واحد با تمام کارکردهایش، برقرار کردن پیوند برادری میان اعضای جامعه دینی است.

دوستی الهی، ساختار وحدت و همبستگی در جامعه مؤمنانه

این پژوهشگر دینی به مودت و دوستی مؤمنان نیز اشاره کرده و می‌گوید: در آیه 21 سوره روم آمده است «وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً  إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ»؛ و در میان شما دوستی و مهربانی افکند و در این امر برای اندیشمندان مایه‌های عبرت قرار داده است. مودت و محبت نیز از جمله مهمترین عوامل وحدت و همدلی است. به بیانی اعتماد یکی از جنبه‌های مهم روابط انسانی و اجتماعی در میان افراد، گروه‌ها و نهادهای اجتماعی است و در جریان تعاملات اجتماعی و کنش‌های  متقابل بین افراد و گروه‌های اجتماعی، نقش مهمی را در ایجاد نظم و همبستگی اجتماعی و حفظ آنها بر عهده دارد. اعتماد اجتماعی از عناصر مهم در پذیرش و همدلی اجتماعی است و بسترساز بسیاری از تعاملات اجتماعی وکانون مفهوم مهم سرمایه اجتماعی است.

دکتر امیری در پایان با بیان اینکه امر به معروف و نهی از منکر در اسلام، نه تنها وظیفه‌ای فردی بلکه مسئولیتی اجتماعی است که می‌تواند زمینه‌ساز وحدت و انسجام اجتماعی در جامعه اسلامی باشد؛ تأکید می‌کند: جامعه‌ای که در آن، نظارت همگانی جایگاه اصلی خود را پیدا کرده باشد و مؤمنان با همدلی در کنار یکدیگر امر به معروف و نهی از منکر انجام دهند، جامعه‌ای منسجم مانند کل بهم پیوسته‌ای است که خلل و ناراستی‌ها در آن کمترین نفوذ را خواهد داشت. در همین رابطه سخنی از حضرت امیرالمؤمنین(ع) در کتاب غرر الحکم و درر الکلم  آمده است که «فمَن أمَرَ بالمَعروفِ شَدَّ ظُهورَ المُؤمِنینَ» کسی که امر به معروف کند کار او منجر به حمایت از مؤمنین می‌شود. به بیانی دیگر شخصی که خود را نسبت به مسائل جامعه مسلمانان مسئول بداند این حرکت منجر به تقویت و پشتیبانی تمام مؤمنین می‌شود.