چوب به عنوان یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین منابع طبیعی، نقش حیاتی در زندگی انسان و اکوسیستم‌های زمین ایفا می‌کند. از زمان‌های قدیم، انسان‌ها از چوب برای ساخت ابزار، مسکن، وسایل نقلیه و حتی سوخت استفاده کرده‌اند. با این حال، امروزه چوب به عنوان یک منبع تجدیدپذیر و طبیعی تحت فشارهای زیادی قرار دارد. یکی از بزرگ‌ترین چالش‌هایی که در این زمینه وجود دارد، خطر انقراض گونه‌های مختلف درختان و چوب‌های نادر است. 

قاچاق چوب و قطع درختان جنگلی قصه دیروز و امروز نیست بلکه این داغ سال های سال بر پیشانی جنگل های هیرکانی حک شده است.  بر اساس آمارها روزانه مساحت قابل توجهی از جنگل‌های کشورمان کم می‌شود که بخش عمده‌ای از کاهش این مقدار از جنگل به خاطر قاچاق چوب توسط چوب خوارهای قاچاقچی که همانند کرم‌های چوب خوار به جان جنگل افتاده اند رخ داده است. 

در مقاطعی از سال، شاید کمتر هفته‌ای بیاید و بگذرد که خبری از کشف محموله‌ای از قاچاق چوب نباشد. از یک سو، سود بالای ناشی از فروش این چوب‌ها، قاچاقچیان را به فعالیت‌های غیرقانونی تشویق می‌کند. از سوی دیگر، ضعف‌های نظارتی و قانونی در برخی مناطق، امکان برداشت غیرمجاز و قاچاق این منابع را تسهیل می‌کند. همچنین، نیاز به حفظ تنوع زیستی و جلوگیری از تخریب محیط زیست، اهمیت مقابله با این پدیده را دوچندان می‌کند. در این راستا، درک علل و پیامدهای قاچاق چوب‌های نادر برای تدوین سیاست‌های مؤثر در حفاظت از منابع طبیعی و ارتقاء آگاهی عمومی ضروری است. این موضوع نه تنها به حفظ جنگل‌ها و تنوع زیستی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به توسعه پایدار جوامع محلی نیز منجر شود.

ساخت جاده، محصور نبودن جنگل‌ها و نزدیکی آنها به مناطق مسکونی، اجرای غیرکارشناسی طرح تنفس و فقر و بیکاری در برخی از مناطق شمالی کشور، از دیگر دلایلی است که برای افزایش قاچاق چوب مطرح می‌شود. 

 در برنامه ششم توسعه نیز برداشت چوب و هرگونه بهره‌برداری چوب از جنگل‌ها ممنوع شد و برداشت درختان شکسته و افتاده را صرفا تا سال سوم برنامه توسعه ششم و سال ۱۳۹۹ مجاز دانسته است و پس از آن هرگونه دخالت در جنگل باید بر اساس طرح مدیریت پایدار انجام می‌گرفت. طرح تنفس جنگل‌ها اعلام شد و هرگونه دخالت در این زمینه را منوط به ارایه طرح کرد.

 برنامه هفتم نیز به همین منوال ادامه یافت و هرگونه بهره برداری چوبی از جنگل و برداشت درختان جنگلی را ممنوع کرد. تبصره یک ماده ۳۶ برداشت درختان حاشیه جاده و شکسته و افتاده را با تایید رییس سازمان منابع طبیعی مجاز دانسته که البته الزامی در برداشت وجود ندارد و صرفا این کار را در صورت ضرورت فنی کارشناسی امکانپذیر کرده است.

بر اساس آمارهای رسمی، روزانه تقریباً ۶۰۰ هکتار از جنگل‌ها و مراتع ایران از بین می‌روند که حدود ۲۷۷ هکتار از این میزان، جنگل‌ محسوب می‌شوند. شواهد رسمی نشان می‌دهند بخش زیادی از این فاجعه، به قاچاق چوب مربوط است؛ موضوعی که به نظر می‌رسد با وجود تاکیدهایی که بر مقابله با آن می‌شود، در عمل عزمی برای کنترل آن شکل نگرفته است.

کاهش قاچاق چوب نیاز به قانون دقیق دارد

محمد درویش کنشگر محیط زیست و عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور در گفت‌وگو با خبرنگار قدس درباره عواملی که باعث افزایش قاچاق چوب در کشور شده است، گفت: موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتب دولت پیشنهادی ارائه داده که نشان می‌دهد قاچاق از منابع جنگلی به طور غیرقانونی در حال افزایش است. شما در معابر نیز می‌بینید که نیسان‌های زیادی چوب‌های جنگلی را حمل می‌کنند. اخیرا نیز مصوبه‌ای از سوی منابع طبیعی صادر شده که اجازه جمع‌آوری چوب‌های شکسته و چپ جنگل را می‌دهد. این موضوع می‌تواند به قاچاقچیان و بهره‌برداران غیرقانونی این امکان را بدهد که بگویند چوب‌هایی که جمع‌آوری می‌کنند، چوب جنگل است.

وی در ادامه تشریح کرد: به هر حال، راهکار اساسی این است که دولت واردات چوب را آزاد کند و همچنین به زراعت چوب در مناطق خارج از جنگل‌ها بپردازد تا به این ترتیب چوب لازم تامین شود. همچنین، باید با جدیت و قاطعیت بیشتری با متخلفان برخورد شود. هزینه تخلفات و بی‌قانونی‌ها باید افزایش یابد و جریمه‌ها سنگین‌تر شود تا دیگر شاهد قاچاق چوب نباشیم. قاچاق چوب به معنای حراج آینده ایران و نابودی مهم‌ترین منابع تولیدکننده اکسیژن و افزایش نرخ فرسایش خاک است.

قاچاق چوب بر محیط زیست و تنوع زیستی

این عضو هیئت علمی در خصوص تاثیر جرایم جدید قاچاق چوب بر کاهش این امر توضیح داد: هنوز هیچ گزارشی که نشان دهد این تمهیدات تنبیهی یا تشویقی دولت چه تاثیری بر کاهش قاچاق چوب داشته، ندیده‌ام. مردم نیز می‌توانند در مبارزه با قاچاق چوب نقش داشته باشند. کافی است که یک شماره سه‌رقمی برای گزارش موارد قاچاق اختصاص داده شود تا اطلاعات راحت منتقل شود.  همچنین باید برنامه‌های آموزشی و مستندات جذاب در صدا و سیما ساخته شود تا مردم با خطرات قاچاق چوب آشنا شوند.

این کنشگر محیط زیست درباره تاثیرات قاچاق اشاره کرد: مهم‌ترین تاثیر قاچاق چوب، کاهش حجم جنگل‌هاست. این موضوع باعث افزایش ظرفیت گرمایی کشور و کاهش تولید آب شیرین می‌شود. همچنین، تفاوت دمای شب و روز افزایش پیدا می‌کند و آشیان پرندگان و حیوانات کاهش می‌یابد.

وی در پایان افزود: برای محافظت از منابع طبیعی در برابر قاچاق، باید چند طرح تنفس جنگل با قاطعیت اجرا شود و وابستگی معیشتی جوامع جنگل‌نشین به منابع آب و خاک کاهش یابد. استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند اجاق‌های خورشیدی و آبگرمکن‌های خورشیدی برای جوامع حاشیه‌نشین جنگلی می‌تواند تمهید مناسبی باشد. همچنین، باید بسترهای مناسب برای زراعت چوب فراهم شود تا نیاز کشور به چوب تأمین شود و دیگر نیازی به قاچاق چوب نباشد.

خرید و فروش چوب جنگلی در فضای مجازی

قاچاق چوب در حالی همچنان با انگیزه‌های مالی بالا ادامه دارد که آگهی خرید و فروش این محصول نیز به‌راحتی در فضای مجازی منتشر می‌شود. آن هم در شرایطی که قانون قاچاق کالا و ارز، هرگونه عرضه، خرید، فروش و نگهداری چوب، زغال و هیزم حاصل از درختان جنگلی را به طور مطلق ممنوع کرده است. اما با گشتی ساده در پلتفرم‌های آنلاین درج آگهی، می‌توان مواردی را یافت که افراد یا چوب‌های جنگلی را برای فروش عرضه کرده‌اند یا خواهان خریداری آنها هستند.

برای مثال، شخصی در یک آگهی، چوب بلوط جنگلی دوکیلویی را حدود 200 هزار تومان عرضه کرده است. در آگهی دیگری، چوب بلوط جنگلی 10 کیلویی، حدود یک میلیون تومان قیمت خورده است.

عرضه و تقاضای چوب‌های جنگلی در پلتفرهای دیگر هم انجام می‌شود. برای مثال آفتاب‌نیوز در این مورد نیز نوشته بود، قاچاقچیان در اینستاگرام، حتی قبل از قطع درخت، تصاویر آنها را به اشتراک می‌گذارند و با قول تحویل چوب در تهران، از مشتریان خود ودیعه دریافت می‌کنند.

حال سوال اینجاست چرا نهادهای نظارتی جلوی این امر را نمی گیرند و قاچاقچیان چوب به راحتی در فضای حقیقی و مجازی مشغول خرید و فروش مهم ترین منبع تولید اکسیژن ما هستند!

ناهید آذرنوش _خبرنگار تحریریه جوان قدس