خانواده نخستین جمعی است که فرزندان در آن دینداری را تجربه کرده و اعمال عبادی را از والدین خود می‌آموزند. از این منظر مهم است که والدین به‌خصوص مادران متوجه این الگوبرداری باشند و در ماه مبارک با مراقبت از اعمال عبادی و همچنین رفتار و گفتار، الگویی مناسب برای انس با بندگی حضرت حق در کودکان باشند. الگویی که می‌توانند با نگاه به سیره حضرت زهرای مرضیه(س) آن را بسازند و به مدد این شیوه متعالی بیشترین و بهترین برکات را از رمضان المبارک نصیب خود کنند.

شرط کارآمدی روزه

در بحارالانوار نقل شده حضرت زهرا(س) سیده زنان عالم در آداب روزه‌داری فرمودند: «روزه‌داری که زبان، گوش، چشم و جوارح خود را حفظ نکرده، روزه‌هایش به چه کارش خواهد آمد؟» امام صادق(ع) از آبای گرامی‌اش از حضرت فاطمه(س) روایت می‌کند که حضرت صدیقه(س) فرمودند: «صائم با روزه خویش کاری نکرده (یعنی حق روزه را ادا نکرده) هرگاه زبان، گوش، چشم و جوارحش را (از آنچه بر آن‌ها حرام است) حفظ نکرده باشد». (دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۲۶۸)

هر برنامه اصلاحی و تربیتی، وقتی سازنده است که شرایطش هم فراهم باشد. روزه، برنامه خودسازی است. شرط اثرگذاری این عبادت آن است که روزه‌دار از حرام پرهیز کند، وگرنه تنها تحمل گرسنگی و تشنگی کارساز نیست. هر عبادتی، پوستی دارد و مغزی؛ ظاهری دارد و باطنی. بسیارند روزه‌دارانی که تنها به این پوسته قناعت می‌کنند و با تغییر وعده غذا و تحمل چند ساعت گرسنگی گمان می‌کنند روزه‌دار هستند، در عین حال از گناه، دروغ، چشم‌چرانی، حق‌کشی و شنیدن غیبت و تهمت و صداهای حرام پرهیز نمی‌کنند.

این عبادتی نیست که خدا از روزه‌دار خواسته است. در حال روزه؛ چشم، گوش، زبان و اندام هم باید روزه‌دار باشد تا روح او را زلال و به خدا نزدیکش کند، وگرنه از چنین روزه‌ای چه سود؟ اگر روزه «عبادت» است، عبادت یعنی «بندگی» و بنده یعنی مطیع فرمان «مولا». فرمان خدا تنها در امساک از غذا از صبح تا غروب نیست، بلکه ترک گناهان هم دستور الهی است. روزه اگر انسان را از گناه بازندارد، روزه نیست. (حکمت‌های فاطمی؛ ترجمه و توضیح ۴۰ حدیث از حضرت فاطمه(س))

آماده کردن خانواده برای شب‌زنده‌داری و تهجد

یکی از جلوه‌های الگوبخش سیره حضرت زهرا(س) در ماه مبارک که می‌تواند به زنان در فرصت‌سازی برای اعضای خانواده به منظور استفاده از ضیافت‌الله کمک کند، روایتی است که در کتاب «دعائم» از حضرت علی‌(ع) روایت شده و می‌گوید: رسول خدا(ص) دهه آخر ماه مبارک رمضان رختخواب خود را جمع می‌کرد و کمرش را برای عبادت محکم می‌بست و زمانی که شب بیست‌وسوم فرا می‌رسید، اهل بیت خود را بیدار نگه می‌داشت و به صورت هر کدام که خواب بر او غلبه می‌کرد آب می‌زد که خوابش نگیرد. همین‌طور حضرت زهرا(س) هیچ یک از اهل خانه خود را نمی‌گذاشت در آن شب بخوابند و برای اینکه خوابشان نبرد، غذای کمتری به آنان می‌داد و از روز، خود را برای شب‌زنده‌داری آماده می‌کرد و می‌فرمود: «محروم است کسی که از خیر این شب بی‌بهره بماند».

دعای حضرت زهرا(س) هنگام رؤیت هلال رمضان

حسن بن علی خزاز می‌گوید: من در آخرین جمعه ماه شعبان خدمت علی بن موسی‌الرضا(ع) رسیدم و عده‌ای از اصحاب او نیز مانند عبدالسلام هروی، صفوان بن یحیی، احمد بن محمد بن ابی نصر، محمد بن اسماعیل بن بزیع، محمد بن سنان و دو خادم آن حضرت یاسر و نادر و چند نفر دیگر نزد آن حضرت بودند. پس حضرت رضا(ع) فرمودند: «ای شیعیان من! هنگامی که هلال ماه رمضان طلوع کرد با انگشتان خود به آن اشاره نکنید، اما رو به قبله بایستید و دست‌های خود را به سوی آسمان بلند کنید و هلال ماه رمضان را مخاطب قرار دهید و بگویید: رَبُّنَا وَ رَبُّکَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ؛ پروردگار ما و پروردگار تو خداست و او رب العالمین است».

سپس بگویید: «اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عَلَیْنَا هِلَالًا مُبَارَکاً وَ وَفِّقْنَا لِصِیَامِ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ سَلِّمْنَا فِیهِ وَ تَسَلَّمْنَا مِنْهُ فِی یُسْرٍ وَ عَافِیَةٍ وَ اسْتَعْمِلْنَا فِیهِ بِطَاعَتِکَ‌ إِنَّکَ عَلی‌ کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ فَمَا مِنْ عَبْدٍ فَعَلَ ذَلِکَ إِلَّا کَتَبَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی جُمْلَةِ الْمَرْحُومِینَ وَ أَثْبَتَهُ فِی دِیوَانِ الْمَغْفُورِینَ» سپس فرمود: «هر بنده‌ای که هنگام دیدن هلال ماه رمضان چنین کند، خداوند او را از مرحومان (و کسانی که مورد رحمت خدا قرار گرفته‌اند) قرار می‌دهد و نام او را در دفتر آمرزیده‌شدگان ثبت می‌کند». امام رضا(ع) در ادامه فرمودند: حضرت فاطمه سیده زنان عالم(س) در یک سال چنین می‌گفت و از این رو چون ماه طلوع کرد نور آن بزرگوار بر نور ماه غالب بود، به گونه‌ای که نور ماه پنهان می‌شد و چون آن حضرت دور می‌شد، نور ماه ظاهر می‌شد.

انفاق و ایثار در روزه‌داری

یکی از جلوه‌های زیبای سیره فاطمی در روزه‌داری، مهرورزی، انفاق و اطعام است. همه ما ماجرای سه روز نذر روزه حضرت زهرا(س)، ‌امیرالمؤمنین(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و فضه را در پی بیماری حسنین(ع) شنیده‌ایم. حضرت زهرا(س) با اینکه در خانه چیزی نبود هر سه روز افطار را به فقیر، یتیم و اسیر بخشیدند و در شأن این انفاق بیت رسالت، سوره مبارکه هل‌أتی نازل شد.

مهم آنکه این بخشش صرفاً انفاق نبود بلکه ویژگی‌هایی داشت که با توجه به آن‌ها و الگوگیری می‌توان به احسان و انفاق‌های امروزمان ارزش افزوده داد. نخستین ویژگی اخلاص بود؛ علت آنکه حضرت حق یک سوره را در شأن اهل ‌بیت(ع) نازل می‌فرماید به برکت اخلاص آن بزرگواران است. آن هم مرتبه والایی از اخلاص که فقط رضایت خدا را مد نظر داشته و مقصد و منظوری جز او نداشتند؛ لذا خداوند با ذکر کلمات «عَلی حُبِّهِ» و «لِوَجْهِ اللَّهِ» در سوره انسان به این امر اشاره می‌فرماید: «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً، إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لانُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً [انسان/۸-۹] و هم بر دوستی او (یعنی خدا) به فقیر و طفل یتیم و اسیر طعام می‌دهند (و گویند) ما فقط برای رضای خدا به شما طعام می‌دهیم و از شما هیچ پاداش و سپاسی هم نمی‌طلبیم».

دومین ویژگی ایثار است؛ آن خانواده باوجود روزه‌دار بودن، تحمل گرسنگی، تشنگی و نیاز به غذا به‌خصوص در روزهای دوم و سوم، اما در عین حال دیگران را بر خود ترجیح دادند. «ویُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ [حشر/۹] آنان را بر خود ترجیح می‌دهند، گرچه خودشان را نیاز شدیدی باشد» و این کار حکایت از قدرت و عظمت بالای روحی آنان دارد.

باید توجه داشت انفاق زمانی ارزش بیشتری پیدا می‌کند که متعلق آن، مورد علاقه انسان باشد و به تعبیر قرآن کریم «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلیمٌ [آل‌عمران/۹۲] هرگز به [حقیقتِ] نیکی [به‌طور کامل] نمی‌رسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید و آنچه از هر چیزی انفاق می‌کنید یقیناً خدا به آن داناست» و مصداق بارز این نوع انفاق را می‌توان در این جریان به‌خوبی مشاهده کرد؛ بنابراین آنچه مهم است کیفیت عمل است «لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا [هود/۷] تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکارترید» نه کمیت و زیادتی عمل. در جریان ذکر شده، اگر چه آن غذاها از حیث کمیت و مقدار قابل توجه نبود، ولی چون با ارزش‌های عالی اخلاقی اخلاص، ایثار و انفاق مقرون شده بود، سبب نزول یک سوره در شأن اهل بیت(ع) شد.

خبرنگار: آمنه مستقیمی