از این رو و به مناسبت فرا رسیدن سوم رجب، سالروز شهادت امام هادی(ع) با حجت الاسلام والمسلمین مهدی اسماعیلی، مدیر گروه حدیث پژوهشگاه باقرالعلوم (ع) درباره هدف امام(ع) از تقریر زیارت جامعه کبیره به گفت‌وگو پرداختیم که در ذیل می‌آید:
***
چرا در میان تمامی زیارات و ادعیه منتسب به اهل بیت(ع)، زیارت جامعه کبیره امام هادی (ع) به این نام شهرت یافته و امام هادی (ع) با چه هدفی این زیارت را بیان کرده اند؟
-آنگونه که در آغاز این زیارت آمده است، شخصی به نام موسی ابن عبدا... نخعی به محضر امام هادی (ع) مشرف می‌شود که وی ناقل این حدیث بدون واسطه از امام است و از ایشان می‌خواهد به او سخنی بیاموزد که رسا و جامع باشد و هر کجا که به محضر یکی از ائمه معصوم(ع) مشرف شد و درپی گفت‌وگو با آنها چه در حال حیات و چه بعد از رحلت آنها بود، بتواند از آن سخن استفاده کند، که امام (ع) در پاسخ به این درخواست سخنانی بر زبان آورده‌اند که به «حدیث یا زیارت جامعه» شهرت دارد، البته نامهای متعددی برای آن بیان می‌شود نظیر صحیفه امام شناسی، منشور اعتقادی شیعه و ارادتنامه شیعه به ساحت قدسی ائمه معصوم (ع).اما بی‌تردید بهترین نامگذاری همان جامعه کبیره است که در کتب حدیثی مشهور است، امام فرمودند: زیارت جامعه که بار معنوی بسیار بالایی دارد و درون خود مفاهیم بالایی را جای می‌دهد یعنی نقصی در آن راه ندارد و بالاتر از این نمی‌توان سخن و حدیثی یافت، بنابراین اگر در عظمت نامی که برای این حدیث یا زیارت انتخاب شده دقت داشته باشیم، می‌توانیم پی ببریم که این حدیث چه مطالب ژرفی را در درون خود جای داده است.
البته دیگر اسامی نیز درخور است، به عنوان مثال «صحیفه امام شناسی» چراکه در این زیارت اوصاف رهبر و پیشوا پس از پیامبر (ص) بیان و ویژگی‌ها و اوصاف رهبر دینی سیاسی جامعه تشریح شده است.
امام هادی (ع) در این زیارت بیان می‌کنند که هدف آنها دستگیری از افرادی است که دنبال گمشده خود هستند آن‌هم در زمانی که خلافت می‌کوشید، نور امامت را خاموش و مردم را نسبت به امامت بدبین کند، از این رو امام دهم(ع) از این فرصت استفاده کرده و سیمای امامت را با زیباترین تعابیر بیان کردند.

چه شواهد و مدارکی وثوق این زیارت را در این حد تأیید می‌کند؟
-نخستین کسی که این زیارت را نقل کرده مرحوم شیخ صدوق است، بنابراین صحت این زیارت از نظر سند برای ما روشن می‌شود؛ علاوه بر این رجالیون (کسانی که شرح حال راویان حدیث را می‌نویسند) بر صحیح بودن این حدیث یعنی صادق بودن راویان آن صحه می‌گذارند.از سوی دیگر، محتوای این حدیث به گونه ای است که یقینا غیر از امام معصوم (ع) نمی‌تواند با این فصاحت در بخشهای مختلف عالمانه و بلیغ سخن بگوید، آن‌هم با درک و فهم حقیقت حجت الهی، چراکه تنها حجت می‌تواند حجت خدا را به مردم معرفی کند، به عبارت دیگر حجت شناسی کار حجت الهی است.
از این رو، ویژگی‌های این زیارت ما را مطمئن می‌کند که این متن جز از لسان معصوم نمی‌تواند باشد و این تراوش ذهنی عقلی امام معصوم (ع) است.

آیا می‌توان گفت دشمنی‌ها با امام دهم(ع) و اهانتهایی که به ساحت قدسی آن حضرت شد، بیش از هر چیز به دلیل زیارت جامعه با بخشهای اثرگذار در وصف امامت است؟
-ریشه دشمنی‌ها با امام هادی (ع) حسدی است که در دل این کوردلان به مقام امامت وجود دارد، وقتی صدها تالیف درباره امیرالمومنین (ع) می‌بینند و درمی یابند که بعد از پیامبر (ص) حتی کسی به شاگردی ایشان نیز نمی‌رسد، کینه به دل می‌گیرند، آنچنان که متوکل عباسی در زمان امام هادی (ع) مزار سیدالشهدا(ع) را شخم زد. باید توجه داشت، صفات امام (ع) در زیارت جامعه کبیره جنبه انشایی ندارد که در کلام محدود شود، وقتی این صفات را نام می‌بریم، زندگی آنها را ترجمان آن ویژگی‌ها می‌یابیم. آنچنان است که حتی در قرون ابتدایی ظهور اسلام نیز کسی را نمی‌یابیم که حتی نزدیک به سیره آن حضرات باشد.
اگرچه دشمنی و معاضدت با ائمه (ع) بسیار است، اما ذخایر آنها ثبت شده و هر کس گوشه ای از آنها را بخواند اعتقادش به آنها دوچندان می‌شود و چنین اقداماتی راه به جایی نمی‌برد.

گنجینه‌ های دانش

بیش از 200 صفت امام در این زیارتنامه به عنوان اوصاف حجت خدا، رهبر و پیشوای دین برشمرده شده که فرصت بررسی یک به یک آنها همراه با شروحی که نوشته شده، وجود ندارد.
در آغاز این زیارتنامه ما امام (ع) را به عنوان «خزان العلم» درمی‌یابیم، ابتدا درود می‌فرستیم به کسی که او را منتسب به خاندان نبوت می‌دانیم و این کم فضیلتی نیست، امام در آغاز این زیارتنامه ادب سخن با معصوم را به ما می‌آموزد و اینکه برای تشرف به محضر معصوم (ع) باید زبان به توحید و تکبیر حق آمیخته باشد و با نیتی صادق شرفیاب شد، چراکه زیارت جامعه اختصاص به یک امام ندارد و آموزش سخن گفتن با تمامی ائمه معصوم (ع) است.
بعد از این سلام و درود به یکی از ویژگی‌های بارز معصوم اشاره می‌شود، یعنی ما گنج علم بودن امام را خطاب قرار داده می‌گوییم تو گنج علم هستی، البته گنجینه علوم الهی یعنی علم و دانش امام، بشری و محدود و این دنیایی نیست بلکه لدنی و الهی است و چون امام و پیشوای دینی کسی است که رهبری سیاسی را بر عهده گیرد، باید از دانش بالا برخوردار باشد تا بتواند مردم را به سعادت هدایت کند.
بعد درود می‌فرستیم به پیشوایان راه و چراغهای نورافشان در ظلمتها و این تعبیری است از امام معصوم (ع) به چراغ هدایت.
باید توجه داشت هر یک از این اوصاف نیازمند تفسیر و اوصاف مشروح است، به عنوان مثال وقتی مشرف می‌شویم به حرم رضوی و سلام می‌کنیم او را چراغ روشنی بخش معرفی می‌کنیم که در ظلمات روشنگر ماست.بعد از این صفات آغازین چهره ائمه (ع) را بهتر می‌شناسیم و شهادت می‌دهیم به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر (ص)، چراکه ما ائمه (ع) را بدون پیامبر (ص) نمی‌خواهیم. از این رو است که در تشرف به حرم ائمه (ع) باید ذکر حق بگوییم و در آنجا نیز ملاک اصلی توحید است، بعد نبوت و در نهایت شهادت می‌دهیم که شما ائمه (ع) پیشوایان هدایت یافته هستید «الراشدون المهدییون» یعنی اگر خود هدایت یافته نباشند، نمی‌توانند دیگران را هدایت کنند، به عبارت دیگر آنها باید در مکتب توحید پرورش یافته باشند تا هدایتگر شوند. همین طور که پیش می‌رویم به صفت «المطیعون لله» می‌رسیم که اگر در همین یک صفت تدبر کنیم برای ما بس است، یعنی همیشه مطیع امر خدا بوده و نافرمانی نکرده اند، چراکه همه ائمه از امیرالمومنین (ع) تا امام عسکری (ع) کوچکترین نافرمانی نسبت به امر حق ندارند و این مهم حتی مورد تایید کسانی است که به امامت اعتقادی ندارند.
پس از آن در این زیارت یا حدیث جامع امام (ع) می‌فرماید: وقتی مقابل امام می‌ایستیم، می‌گوییم من شما را وارث پیامبران می‌دانم، یعنی آنچه دارند از مردم عادی کسب نکرده‌اند، بلکه سلسله وار باز می‌گردد به منابع لایزال الهی یعنی مقام قرب و دستگاه ربوبی و این میراث هم مادی است و هم معنوی آنگونه که درباره پیامبر (ص) فرمودند، هر کس انگشتری پیامبر (ص) را بر دست داشته باشد امام است؛ اما در این زیارت فراتر از جنبه مادی میراث نبوی، مقامات معنوی انبیای الهی مطرح است.
در بخشی دیگر باز ائمه (ع) را تنها افرادی می‌خوانیم که شایسته ارشاد مردم در مسایل دینی معنوی هستند «السلام علی دعاه الی ا...» و آنها کسانی هستند که تمام وجودشان ذوب در محبت خداست و ما نیز برای بارور کردن محبت الهی در وجود خود باید ائمه (ع) را سرمشق خود قرار دهیم.
در ادامه می‌خوانیم «المخلصین فی توحیدا...»، در این عالم بعد از انبیا اگر کسی ادعای خلوص توحید داشته باشد آن ائمه (ع) هستند که بعد از پیامبر (ص) توحید ناب داشتند و این مهم در قاموس زندگی آنها تبلور یافته است، آنچنان که امیرالمومنین (ع) خود سردمدار موحدین در عالم است و توحید در کربلای حسینی تبلور عینی یافت.
در ادامه زیارت جامعه به بخشی می‌رسیم که امام (ع) به ما می‌آموزد، وقتی در محضر امام معصوم (ع) قرار می‌گیریم باید بدانیم که تنها راه رسیدن به سعادت دنیا و آخرت و حرکت در مسیر صحیح و کسب فضایل این است که ائمه معصوم (ع) را الگوی خود قرار دهیم «انتم الصراط الاقوم» یعنی شما راه استوار و مستقیمی که گره و انحرافی در آن نیست، هستید و هر راهی جز این ما را نابود کرده و خوشی را از ما می‌گیرد. با این لفظ ما اذعان داریم که ائمه (ع) برترین تابلوی زندگی هستند و هر کس دنبال آنها به راه افتاد، خوبی‌ها را می‌بیند و هر کس در کلاسشان زانو زد، اهل نجات است و اگر از آنها دور شد بیچاره دنیاست، هر کس ولایت و رهبری آنها را پذیرفت سعادت یافت و هر کس دشمنشان شد، نابودی در انتظار او ست.