با وی که در زمینه پژوهش‌ شعر فارسی به ویژه آیینی، دستی توانا دارد، در زمینه شعر نبوی به عنوان یکی از سروده‌های پرتکرار در ادب فارسی، به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
*‌ آقای دکتر! در ادب فارسی، شعر نبوی به چه سروده‌هایی اطلاق می‌شود؟
**شعر نبوی در ادب فارسی و عربی، به سروده‌هایی اطلاق می‌شود که در توصیف تاج سر خلقت، حضرت محمد مصطفی (ص)، و بیان بزرگواری‌ها، معجزات پیامبر اکرم (ص) مانند قرآن خواندن ایشان با وجود امّی بودن، طی کردن آسمان و زمین در شب معراج و بیان خصائل نیکوی ایشان به نظم درآمده است. با تأمل در تاریخ ادبیات فارسی و عربی، درمی‌یابیم که نعت پیامبر اسلام (ص) و چنین رویکردی در شعر، تقریباً زینت‌بخش تمامی دواوین بوده است و به نوعی شعرا، دیباچه آثار خود را با نام مبارک ختمی مرتبت متبرک کرده‌اند. به طوری که شاعران پس از تحمدیه، به نعت و برگفتن صفات حضرت پیامبر (ص) می‌پردازند و گاه این نوع اشعار، حجم بسیاری از دیوان شعر را دربرمی‌گیرد. به طورکلی بیشترین شعرهایی که در گونه ادبیات آیینی و در ادبیات فارسی سروده شده است، نخست مربوط به پیامبر(ص) سپس امام علی(ع) و امام حسین(ع) است. ذکر این نکته خالی از لطف نیست که به نظر بسیاری از پژوهشگران و صاحب‌قلمان حوزه ادبیات، ادب فارسی از نظر مضمون و دلنشینی سخن، بر فراز قله ادبیات جهان است. در میان شعر آیینی با موضوعات مختلف نیز در مقایسه با ادبیات دیگر کشورهای اسلامی، از نظر کمی و کیفی، در صدر است.
*‌ وجوه ممیزه این نوع سروده‌ها با دیگر اشعار شاعران چیست؟
**وجوه تمایز شعر نبوی با دیگر اشعار را می‌توان از دو منظر ساختار و محتوا مورد بررسی قرار داد. از ویژگی‌های بارز این سروده‌ها می‌توان به اظهار ارادت صادقانه به آستان مقدس پیامبر اکرم (ص) اشاره داشت، این نوع اشعار برخلاف دیگر سروده‌ها که شاید به طمع صله و یافتن ارج و قربی در نزد پادشاهان به نظم درآمده باشد، از سر خلوص نیت شاعر بر صفحه دفتر شعر تراویده است، از این رو بر دل نیز می‌نشیند. افزون براین، کاربرد ترکیبات فاخر، اظهار حقارت در مقابل بالاترین شخصیت آفرینش و طولانی بودن اشعار از دیگر ویژگی‌های این نوع سروده‌ها است که در دیگر اشعار حتی در مدح پادشاهان و سران نیز دیده نمی‌شود.
از دیگر مولفه‌های اشعار نبوی، استفاده پرکاربرد عنصر توصیف در شرح بیان فضایل و تصویرسازی است که به دلیل علاقه شاعران به آستان قدسی‌مآب بسیار کاربرد دارد. کاربرد واژگان و یا ترکیبات ویژه در اشعار نبوی، از دیگر ویژگی‌هایی است که می‌توان برای این نوع سروده‌ها برشمرد. گاه برخی از این ویژگی‌ها به گونه‌ای است که بعداً می‌توان آن را به عنوان ویژگی سبکی دوره شعری و یا سبک ویژه شاعری خاص دانست. در برخی از این اشعار، ویژگی‌های سبکی به گونه‌ای است که در قرون دیگر چنین ویژگی‌ای در ادب فارسی دیده نمی‌شود و یا بعد از این دوره، مورد تقلید دیگر شاعران قرار می‌گیرد. به عنوان نمونه، استفاده از واژگان و ترکیبات عربی مانند احادیث، آیات قران کریم، اشعار شاعران عرب‌زبان در خلال سروده‌های فارسی در سبک عراقی و یا به کاربردن حروف اضلافه در سبک خراسانی، از ویژگی‌های برجسته و منحصر به فری است که در دوران‌های بعد از آن دیده نمی‌شود. به عنوان نمونه، نظامی در مخزن‌الاسرار می‌گوید:
«شمسه نُه مسند هفت‌اختران/ ختم رسل صاحب پیغمبران
احمد مرسل که خرد خاک اوست/ هر دو جهان بسته فتراک اوست»
و یا خاقانی در یکی از قصاید خود می‌گوید:
«یا سیّدالبشر زده خورشید بر نگین/ یا احسن الصور زده ناهید برنوا»
*آقای دکتر! به طور کلی شعر نبوی از چه تاریخی در ادب فارسی راه یافت و فراز و فرود آن به چه صورت بود؟
**نخستین شاعری که در ادب پارسی زبان خود را با ذکر نام پیامبر اکرم (ص) و نعت ایشان و در ادامه با مدح امیرالمتقین، امام علی (ع) متبرک کرد، شاعری شیعی با نام کسایی مروزی بود، پس از وی تمام شاعران زبان فارسی نیز این سنت را رعایت کردند و دیباچه آثار خود را پس از حمد خداوند، با نعت پیامبر (ص) زینت می‌بخشیدند. اما اوج شعر نبوی و کمال آن را باید در قرن هفتم جست. در این زمان، شعر نبوی در میان سروده‌های حدیقة‌الحقیقة سنایی شکلی جدید به خود گرفت. بعد از سنایی که وی را باید از شاعران تأثیرگذار و مبدع در حوزه شعر عرفانی و آیینی دانست، مولانا، نظامی گنجوی، عطار و بعد از این‌ها در بوستان سعدی و غزلیات نغز حافظ شعر نبوی دوران رشد خود را می‌پیماید. این سنت سینه به سینه به نسل‌های بعدی منتقل می‌شود تا اینکه در میان سروده‌های خاتم‌الشعرای قدیم، عبدالرحمن جامی با زبانی لطیف و گیرا بیان می‌شود. بعد از این دوره، می‌توان شعر نبوی را با رویکردی نو در ادب معاصر مورد بررسی قرار داد.
*‌ این نوع سروده‌ها در ادب معاصر به چه شکل بوده است؟ آیا تحولات اجتماعی و تاریخی توانسته در ساختار و رویکرد شاعران تغییری ایجاد کند؟
**سنت نعت پیامبر مهربانی (ص)، همانند بسیاری از سنت‌ها و مضامین ادبی در طول تاریخ ادبیات به شعر معاصر هم رسید، اما شعر نبوی در این دوره با گذشته متفاوت بود و مانند بسیاری از حوزه‌های شعر بعد از انقلاب تغییرات ساختاری و مفهومی به خود گرفت. بارزترین تمایز میان سروده‌های نبوی در این دوره با ادوار گذشته، این است که دیگر به سیاق گذشته شاعران دیوان شعری خود را با حمد خدا و نعت پیامبر آغاز نمی‌کنند؛ بلکه شاعر با ذکر «بسم‌الله» در ابتدای کتاب راضی می‌شود. اگر بخواهیم از نظر کمی هم میان این دوره را با گذشته مقایسه کنیم باید بگوییم که شعر نبوی در میان سروده‌های معاصر کمرنگ‌تر از گذشته شده است. ‌شاید دلیل این رویکرد را بتوان در این دانست که شاعر خود را در برابر عظمت سید کونین حقیر می‌بیند، از این رو لب به سخن نمی‌گشاید.
با این وجود، شاعران معاصر با وجود تحولات ادبی در صد سال اخیر و ورود مضامین و واژگان جدید به حوزه ادبیات، شعر نبوی را به سیاق جدیدی تجربه کردند که این موضوع را هم از منظر فرم و قالب اشعار و هم کاربرد اصطلاحات، واژگان، آرایه‌ها و صنایع ادبی و مفاهیم می‌توان بررسی کرد. گاه شاعران احساسات خود را به گونه‌ای بیان می‌کنند که متمایز با گذشته است و در خور توجه. از سرآمدان شاعران معاصر در این حوزه می‌توان به شهریار، حمید سبزواری و مشفق کاشانی اشاره کرد. به عنوان نمونه، شهریار در قصیده‌ای با مطلع
«ستون عرش خدا قائم از قیام محمد/ ببین که سر به کجا می کشد مقام محمد» با زبانی ساده اما گیرا به مدح پیامبر (ص) پرداخته است.
در مجموع نباید از این موضوع غافل بود که اگر شعر معاصر را در یک کفه ترازو و سروده‌های گذشتگان با موضوع نعت پیامبر (ص)، به خصوص از قرن هفتم به بعد، را در دیگر کفه قرار دهیم، اشعار گذشتگانمان از منظر کاربرد واژگان صیقل خورده، فخامت و استواری زبان، ترکیبات محکم و لطیفه‌های قدسی سنگین‌تر خواهد بود.
*‌ به نظر شما مهمترین نیاز شعر آیینی به ویژه شعر نبوی در روزگار حاضر چیست؟
**هنر ادبیات، از همه هنرها به آیین نزدیک‌تر است و ما در طول تاریخ چه در زبان عربی و چه در زبان فارسی شاهد اوج شعرهایی با این مضامین بوده و هستیم. در زبان فارسی شاعران بسیاری داریم که همه عمر خود را در کار شعر آیینی گذاشته‌ و سعی داشتند، اعتقادات دینی و آیینی خود را تحت عنوان نعت پیامبر (ص)، مراثی، مدایح، منقبت‌ها و حتی ترجمه‌ها عرضه کنند، چنان که بسیاری از شاعران، قرآن و نهج‌البلاغه را به صورت شعر منظوم کرده‌اند؛ اما یکی از مهمترین نکته‌ها و ظرایف شعر معاصر در شعر آیینی در موضوعات مختلف به ویژه در حوزه شعر نبوی، لزوم بر نوآوری و ایجاد ساختار و زبانی است که بتواند گوش و دل مخاطب را با خود همساز و همراه کند. البته ایرانیان از گذشته تا به امروز، به پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) عُلقه خاص داشتند و همواره از سروده‌های آیینی و دینی استقبال می‌کردند که نمونه بارز آن را می‌توان در حضور خیل کثیر عزاداران در تکایا و حسینیه‌ها دید؛ اما نباید از این مهم غافل بود که شعر آیینی نیز باید طرحی نو و زبانی نو داشته باشد تا بتواند مخاطب را هم‌نوا با خود کند. گاه گمان براین است که تغییر فرم و استفاده از قالب‌های نو می‌تواند در این امر راهگشا باشد، اما ما در شعر نبوی معاصر گرفتار قالب نیستیم، ما گرفتار مضمون هستیم و باید نوع نگاه به محتوا را تغییر دهیم.
*‌ شعر نبوی معاصر برای رسیدن به جایگاه خود، چه باید کند؟
**برای رسیدن به نوآوری در شعر آیینی اولا هنر باید، هنری پیشرو باشد، یعنی هنری باشد که تقلید در آن نباشد، دوماً ذات آن هنر با ذات روزگار و زبان هماهنگ باشد، و سوماً مخاطب بتواند با آن‌چه که در قالب هنر گفته می‌شود، ارتباط برقرار کند و از آن تأثیر بگیرد، اگر این سه عنصر را در ساختار قالب هنری شعر رعایت کنیم نوآوری صورت می‌گیرد. یکی از عوامل مهم در مضمون‌سازی و ایجاد رویکرد نو در شعر نبوی و به طور کلی در شعر آیینی، بیگانه نبودن شاعر با تاریخ اسلام است. از شاعر انتظار نمی‌رود که همانند یک مورخ و تاریخدان بر تمامی زوایا و اسناد تاریخی با خبر باشد، اما آگاهی وی از برش‌های تاریخی و وقایع مهم می‌تواند الهام‌بخش وی در سرودن شعر با شیوه و طرحی نو باشد؛ علاوه براین، خود این آگاهی مانع از ورود مطالب غیرمتقن به ساحت شعر می‌شود. نکته دیگر در ایجاد خلاقیت شاعرانه در شعر نبوی، این است که شاعر این حوزه، باید معتقد باشد و اگر اعتقاد نداشته باشد، شعرش شیرین نمی‌افتد و لذتی به کسی نمی‌دهد و اگر شاعری فاقد چنین انگیزه‌ای باشد، طبعاً نمی‌تواند در دل خواننده و مخاطبش نفوذ کند.
*‌ با توجه به شخصیت تأثیرگذار پیامبر (ص)، در میان سروده‌های غیرمسلمانان نیز، شعر نبوی دیده می‌شود؟
**شخصیت مبارک پیامبر و اخلاق و سیره نیکوی ایشان به گونه‌ای است که حتی مستشرقان و خاورشناسان را نیز تحت تأثیر قرار داده است. به طوری که گاه در میان سروده‌های آن‌ها بیان خصائل نیکوی نبی مکرم اسلام (ص)، بسیار چشم‌نواز است. از نمونه‌های مشهور این پژوهشگران و شاعران می‌توان به آنه ماری شیمل، از خاورشناسان و مولوی‌پژوهان آلمانی و ادوارد براون اشاره داشت. اغلب این شعرا پیامبر اکرم (ص) را به هوشیاری و هوشمندی، عظمت اعمال و رفتار ستوده‌اند. علاوه براین، یکی از مفاهیم زیبا در این اشعار، تأکید بر این است که اخلاق انسانی با پیامبر (ص) به تکامل رسید و ایشان توانستند انسان‌های دور شده از فطرت را به اصل خود دعوت کنند و ویژگی‌های انسانی را در میان مردم، زنده کنند از این رو، این شاعران قول و سخن پیامبر اکرم (ص) را سندی می‌دانند برای تمامی ادوار و ازمنه.
*‌ وضعیت پژوهش‌های ادبی در این حوزه به چه صورت است؟
**در تاریخ ادب فارسی، سروده‌های نبوی گاه زمینه‌ساز پژوهش‌های دانشگاهی و علمی نیز شده است. به عنوان نمونه، این نوع سروده‌ها در مثنوی معنوی و اشاره بیکران شاعر به احادیث نبوی، سبب شد تا در طول تاریخ ادبیات، پژوهشگران به تألیف آثار متعدد در این زمینه بپردازند که یکی از این آثار، کتاب معروف استاد زرین‌کوب در باب احادیث مثنوی است.