هرچند این انحراف موضوع تازه‌ای نیست و از قبل هم وجود داشته، اما نمی‌توان بسادگی از آن چشم پوشی کرد، بویژه اینکه بدبینی مردم نسبت به تخصیص این منابع در محل‌های خارج از چارچوب تعیین شده در حال افزایش است.
در این گزارش رسانه‌ها تصریح‌شده که حدود 20 هزار میلیارد تومان از این سپرده‌ها به کارکنان بانکی در قالب وام‌های قرض‌الحسنه مدت دار و با نرخ یکی دو درصد اختصاص یافته است، در صورتی که معمولاً سپرده گذاران با دادن وکالت به بانک‌ها انتظار دارند این سپرده‌ها صرف وام‌های قرض‌الحسنه برای اقشار کم درآمد، بیماران و زوج‌های جوان شود.
فارغ از اینکه این آمار چقدر صحت دارد، متأسفانه این چالش از سال‌های گذشته دامنگیر سیستم بانکی بوده و البته بانک مرکزی نیزبه صورت جدی نسبت به این انحراف واکنش نشان داده است.
طی بخشنامه‌ای که در فروردین ماه سال گذشته به بانک‌ها ابلاغ شد، بر اساس بند الف ماده ۸۶ قانون برنامه پنج ساله توسعه، تفکیک حساب‌ها و ایجاد سازو کارهای مجزای اداری برای حساب‌های پس‌انداز قرض‌الحسنه و تخصیص منابع تجهیز شده این حساب‌ها به اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه به شبکه بانکی تکلیف شده بود. اما ظاهراً این بخشنامه هم نتوانسته مانع انحراف این منابع شود وهمچنان بخشی ازاین منابع قرض الحسنه با کارمزد یک درصدی و مدت بازپرداخت بالای ۱۰۰ ماه به کارکنان بانکی اختصاص‌یافته است.
صندوق های خانگی جایگزین بانک‌ها
خوشبختانه در سال‌های اخیر فرایند مرسوم در جذب و تجهیز منابع قرض‌الحسنه در حال ترمیم است و بخش مهمی از این منابع به سمت بانک‌های قرض‌الحسنه و صندوق‌های خانگی تغییر جهت داده که با ادامه این روند ضریب انحراف در تخصیص این منابع در حال کاهش است. با وجود استقبال مردم از صندوق‌های خانگی یا خانوادگی، آمارها از فعالیت حدود 6 هزار صندوق قرض‌الحسنه در سطح کشور حکایت دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که 60 درصد این صندوق‌ها در اصفهان با 742 صندوق، خراسان رضوي با 663 صندوق، تهران با 634 و مازندران با 516 صندوق فعالیت می‌کنند. این صندوق‌ها شامل صندوق‌های خانوادگی، اداری و مساجد هستند، اما نوع دیگر صندوق همان صندوق‌هایی هستند که زیر مجموعه سازمان اقتصادی اسلامی قرار دارند.
سنت حسنه
در هر حال قرض‌الحسنه، سنتی حسنه است که در کلام وحی، روایات و احادیث به آن تأکید و به عنوان یکی از جایگزین‌های ربا در تجهیز و تخصیص منابع معرفی‌شده و این سنت بعد ازوقفه طولانی این بار به صورت خودجوش دربین مردم درقالب صندوق های خانگی رواج یافته است.
قرض‌الحسنه در قرآن به معنی قرض دادن به خداوند آمده و امری پسندیده معرفی‌شده که باعث کمک به نیازمندان و رفع معضلات اجتماعی می‌شود. در قرآن بر قرض‌الحسنه حتی بیش از قرض تأکید شده است که هدف آن نه فقط رفع موقت نیاز، بلکه ایجاد ابزار بلندمدت برای رفع نیاز است. قرض الحسنه، قرضی است که چند برابر نزد خداوند ثواب دارد. اما در سال‌های اخیر تبلیغات فراوان و اختصاص جوایز به سپرده‌های قرض‌الحسنه موجی از گشایش حساب‌های جدیدی را در بانک‌ها به راه انداخت، اما درکنار نیت خیرخواهانه و اجر معنوی، اختصاص جوایز رنگارنگ نظیر خودرو، کمک‌هزینه سفر و مسکن همواره مشوق جدی برای افتتاح این حساب‌ها بوده است. هرچند اخیراً برخی از بانک‌ها در تبلیغات خود با تغییر رویه گذشته، صبغه معنوی آن را پررنگ‌تر کرده‌اند.
به‌هرحال درکنارعملکرد نه چندان مطلوب سیستم بانکی در تجهیز و تخصیص منابع قرض‌الحسنه، فعالیت بانک‌های قرض‌الحسنه و صندوق‌های خانگی هم رونق گرفته است و برخی از خانوارها بدون مراجعه به صندوق‌ها و بانک‌ها، صندوق‌های خانوادگی را برای تأمین وام‌های خرد خود دایر کرده‌اند.
علل انحراف منابع قرض الحسنه
با این حال این پرسش پیش می‌آید که چرا سیستم بانکی بخشی از منابع قرض‌الحسنه را در محل‌های دیگر هزینه کرده است و زیرپوست سیستم بانکی چه می‌گذرد؟
در این باره یک کارشناس بانکی به خبرنگار ما می‌گوید: عمده مصارف منابع قرض‌الحسنه باید صرف اعطای وام‌های ازدواج، صنعت و بخش کشاورزی شود. اما اینکه این منابع واقعاً صرف مصارف فوق یا وام های قرض‌الحسنه می‌شود، باید گفت که بانک مرکزی هم تأکید دارد که برخی از بانک‌ها منابع قرض‌الحسنه را در مصارف دیگری هزینه می‌کنند و با کاهش مصارف قرض‌الحسنه، بخشی از آن را به تسهیلات اعتباری اختصاص می‌دهند!
علیرضا سلطانی با تأکید بر اینکه مصارف یعنی تسهیلات دهی بانک‌ها از منابع آن‌ها فراتر رفته است، ادامه می‌دهد: همین موضوع سبب شده که گاهی برخی بانک‌ها منابع قرض‌الحسنه را صرف وام‌های اعتباری کنند.
وی بابیان اینکه درصدی از این منابع نزد بانک مرکزی به ودیعه است، تصریح می‌کند: یک درصد از این منابع صرف هزینه جوایز و تبلیغات می‌شود و بقیه منابع درقالب عقود باید صرف مصارف قرض‌الحسنه شود.
وی ادامه می‌دهد: بانک‌های قرض‌الحسنه تمام منابع خود را به وام‌های قرض‌الحسنه اختصاص می‌دهند و تنها دو تا چهار درصد کارمزد دریافت می‌کنند؛ که رویکرد درستی است، حال چنانچه تجهیز منابع دیگر بانک‌ها آن گونه که در برخی از کشورها عملیاتی شده، انجام گیرد، به این شیوه که سود پایینی به سپرده گذاردرکنار ارایه خدمات متنوع داده شود، در آن صورت تسهیلات هم به سمت عقود قرض الحسنه حرکت خواهد کرد و اتفاقاً سود تضمینی بانک‌ها هم تحقق می‌یابد. وی درتشریح این موضوع می‌افزاید: هزینه‌های تجهیز منابع قرض‌الحسنه برای بانک‌ها اندک است، در صورتی که در سپرده‌های کوتاه‌مدت واختصاص سود ۲۰درصدی هزینه های بانک‌ها بشدت افزایش می‌یابد. وی تأکید می‌کند: نرخ تسهیلات درقالب عقود مشارکتی ۲۴ درصد؛ عقود مبادله‌ای ۲۱درصد و قرض‌الحسنه چهار درصد است، در نتیجه بیشترین هزینه بانک‌ها در بخش سود پرداختی به سپرده گذاران اختصاص دارد، اما وقتی منابع قرض‌الحسنه باشد، هزینه زیادی ندارد و بانک‌ها ضرر نمی‌کنند. به گفته وی، در بانک‌های اعتباری هزینه تجهیز منابع با اختصاص سود 20درصدی به سپرده گذاران و هزینه های 9 درصدی پرسنلی و بانکداری در مجموع 29 درصد برای بانک‌ها تمام می‌شود؛ درصورتی که از مشتری ۲۴ درصد دریافت می‌شود و این فرایند یعنی اینکه سود چندانی نصیب بانک‌ها نمی شود، ولی بانک‌های قرض‌الحسنه تنها هزینه پرسنلی دارند وسودی به سپرده گذاران نمی پردازند.
وی با بیان اینکه اختصاص سود بالا به سپرده‌ها، عرب‌ها را برای سپرده گذاری در بانک‌های ایرانی به هوس انداخته است، تأکید می‌کند: سرمایه داران عرب زیادی وارد ایران شده‌اند و منابع زیادی را سپرده‌گذاری کرده‌اند، حتی بسیاری از منابع تجهیز شده برخی بانک‌ها، سپرده‌های عربی است.
کاهش منابع قرض الحسنه بانک‌ها
سلطانی می‌افزاید: بانک‌ها در فضای رکود سود چندانی کسب نمی‌کنند و اوضاع آن‌ها زیاد خوب نیست و با ادامه رکود به سمت زیان‌دهی پیش خواهند رفت و یا در حالت خوشبینانه در نقطه سربه سر قرار دارند؛ خاصه اینکه بخشی از منابع بانکی به دلیل همین رکود به بانک‌ها برنمی‌گردد. وی تأکید می‌کند: منابع قرض‌الحسنه بانک‌ها روزبه روز در حال کاهش است و این منابع به سمت سپرده‌های کوتاه و بلند مدت تغییر جهت می‌دهد. وی درمورد رونق صندوق‌های خانگی نیز خاطر نشان می‌کند: این صندوق‌ها به صورت سنتی شکل‌گرفته‌اند که اگر درست مدیریت شود، کار راه انداز است و وام خرد موردنیاز اعضا را تأمین می‌کنند. سلطانی می‌افزاید: این وام‌ها با استقبال زیادی از سوی مردم مواجه شده است، چون بروکراسی دریافت وام از بانک‌ها، نظیر ضرورت داشتن ضامن را ندارد.
نظر شما