کلات در لغت به معنی آبادی و زیستگاهی بر فراز کوه است. نخستین بار نام کلات در شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی در داستان های حماسی فرود پسر سیاوش آمده است.

در عصر سامانیان نیز کلات پناهگاه سرداران آن دوره از جمله ابوعلی سیمجور و فائق الخاصه بوده و از دوران سلجوقی نشانه هایی مانند بند نادر برجای مانده که اهمیت آن دشت را نشان می دهد.

در دوران ایلخانان مغول کلات از اهمیت زیادی برخوردار بوده به طوری که تاسیسات دروازه ارغون شاه به دوران ایلخانی نسبت داده می شود. کلات در عصر تیمور در برابر حمله وی به سختی مقاومت کرد  آن چنان که در کتب تاریخی آمده است تیمور چهارده بار به دژ کلات یورش برد و هر بار شکست خورد اما بیش از همه دوره ها، در زمان افشاریان از اعتبار خاصی برخوردار گردید و دلیل آن را باید در دیواره های طبیعی و دروازه های قابل کنترل دانست که کلات به عنوان محل سکونت نادر و ذخایر ارزشمند وی انتخاب گردید.

  عمارت خورشید

این بنا که در بین مردم به قصر خورشید معروف گردیده یک برج مقبره نیمه تمام است که در میانه شهر کلات واقع شده است.

بنای عمارت خورشید از گور تیمور در سمرقند اقتباس شده اما پوشش خارجی گنبد بر فراز برج اجرا نشده و بنا نیمه تمام مانده است.

در فاصله حدود ۲۰۰ متری شرق عمارت خورشید، مسجدی چهار ایوانی قرار دارد که به دلیل رنگ کاشی های گنبد آن، کبود گنبد نامیده شده است.

احتمالاٌ در این مکان ابتدا آرامگاهی متعلق به دوره ایلخانی وجود داشته که ساختار مسجد در دوره های بعد از آن تبعیت کرده است.

زیبایی این مسجد مرهون کاشی های رنگی است که در تزیینات آن بکار رفته است. در مجاورت مسجد حمام کوچکی قرار دارد که هنوز پابرجاست و قابلیت این را دارد که به آن کاربری جدید داده شود.

دربند یا دروازه ارغوان شاه

این دروازه، ورودی اصلی دژکلات می باشد که در سمت غرب آن قرار دارد.

به دلیل جایگاه مهمی که در کلات داشته تاسیسات و استحکامات دفاعی در آن ایجاد شده است. از بقایای این دروازه شالوده ی دیوارهایی از ساروج و سنگ و برج دیده بانی در کنار یک مجموعه معماری خشت و گلی مشاهده می شود. براساس شواهد موجود این دروازه مربوط به دوره ایلخانی بوده که در زمان نادرشاه افشار مرمت شده است.

کتیبه نادری

در ابتدای دروازه ارغون شاه و بر بلندای ۱۵ متری از کف رودخانه، کتیبه ای به خط نستعلیق با حاشیه و قاب مزین به نقوش اسلیمی بر دیواره صخره ای ایجاد شده که ۲۴ بیت شعر از سروده های گلبن افشار، در مدح نادرشاه است

. بیت اول سروده فارسی و سایر ابیات ترکی می باشد. گویا این کتیبه نیز ناتمام مانده است.

منطقه ییلاقی لایین

منطقه ییلاقی لایین در ۳۰ کیلومتری شمال شرقی کلات واقع شده است. در این منطقه رودخانه ای پر آب جریان دارد که از لایین کهنه تا روستای سنگ دیوار را مشروب می کند.

آب و هوای معتدل کوهستانی و آب فراوان این ناحیه را به سرزمینی سبز مبدل کرده است.

در اردیبهشت ماه هرسال با شکفتن شقایق های وحشی، این مکان با دشتی از گل های سرخ شقایق فرش می شود که منظره آن هر گردشگری را شگفت زده می کند. در منطقه لایین روستاهای خوش آب و هوایی با تنوع گیاهی بسیار و مزارع پربار شالی همچون روستای چهارراه، سینی کهنه، بابا رمضان، سنگ دیوار، لایین کهنه و لایین نو قرار دارند.

ابریشم بافی کلات

از جمله مهمترین هنر سنتی مطرح در منطقه کلات ابریشم بافی است و زاوین در کلات مرکز بافت ابریشم محسوب می گردد.

هنرمندان ابریشم باف زاوینی در بافته های خویش از رنگ های درخشان مشکی، سبز، زرد، سرمه ای و سفید استفاده می کنند.

طرح های هندسی این بافته ها قابل مقایسه با قالی و گلیم می باشد. این نقوش برگرفته از محیط پیرامون و عوارض طبیعی هستند. همچنین در شهرستان کلات علاوه بر هنر ابریشم بافی هنر بافت گلیم های پر نقش و نگار در روستاهای قلعه زو و آغداش از اعتبار خاصی برخوردارند.

تاسیسات دفاعی دروازه نفته

بریدگی دیوار شمال دژ کلات در ناحیه شمال شرقی امکان عبور و مرور را به داخل دژ فراهم آورده است.

این معبر که دومین ورودی اصلی کلات می باشد به دروازه نفته شهرت دارد.

تاسیسات دفاعی منفصل و منحصر به فردی است که این تاسیسات، دفاعی عامل را در دروازه نفته ایجاد می کرده است و شامل برج های دیده بانی استوانه ای شکلی در دو طرف دروازه با تیرکش (مزغل) و سنگر دفاعی مستحکمی در سه طبقه می باشد. به نظر می رسد این تاسیسات بسیار قدیمی تر از دوران افشاریه می باشد، اما در دوران نادرشاه دوباره مورد استفاده قرار گرفته و مرمت شده است .

بند نادری

در میانه دشت کلات و در مسیر رودخانه کلات که از غرب به شرق جاری است، بندی آجری برپا شده که آب های جاری رود کلات را مهار می کند. این سازه اگر چه گنجایش زیادی نداشته اما به خوبی آب های جاری را در سطح دشت می گسترانید و زمین های زراعی دشت کلات را سیراب می کرده است.

این سازه معماری به عنوان پل آب به کار می رفته و اگر چه آن را به دوره افشاریه نسبت می دهند اما شواهد معماری مبین این است که احتمالاٌ بند نادری در دوران سلجوقیان بنیان گذاشته شده و در دوره های بعد مرمت شده است.

سوغات و ره آورد سفر

از سوغات مشهور شهرستان کلات انواع بافته های رنگارنگ ابریشمین است که در زاوین تولید شده و عشایر کرد با استفاده از این پارچه ها لباس های محلی خاص مردم کرمانج را می دوزند. داشتن نمونه هایی از این البسه زیبا می تواند دلخواه هر گردشگری باشد که به کلات وارد می شود.

آبشارهای دره قره سو

دره قره سو تقریباٌ در ۱۰ کیلومتری غرب شهر کلات واقع شده است. این منطقه کوهستانی پر آب و مصفا مکانی جذاب برای گردشگران بوجود آورده و آبشارهایی دیدنی و زیبا را در دل خویش جای داده است. در راه کوهستانی دره ی قره سو، بر دیواره های سنگی نردبان های فلزی نصب گردیده تا مسیر رفت و آمد و دسترسی به آبشارها را برای گردشگران آسان تر کند.

آداب و رسوم مردم کلات

در منطقه کلات زبان و لهجه های مختلفی رایج است که از میان آنها می توان به ساکنان فارسی زبان، ترکی زبان و کرمانج اشاره کرد.

پیشه کلاتی ها با توجه به شکل جغرافیایی و آب و هوای منطقه عمدتاٌ کشاورزی، دامداری، باغداری و بویژه شالیکاری می باشد.

محصول برنج کلات از انواع بسیار مرغوب برنج در ایران به شمار می رود. جشن های عروسی بویژه در روستاها با مراسم ویژه ای از قبیل اجرای رقص های سنتی و آئینی و کشتی با چوخه، همراه است. طب سنتی در این منطقه کاربرد ویژه ای دارد و هنوز مداوا با داروهایی از قبیل کات کلوخ، قدومه کلاتی، استاقدوس و مانند آنها در بین مردم رواج دارد. همچنین سنت همیاری (یاوری) در کاشت، داشت و برداشت غلات در منطقه کلات مورد احترام برزگران و کشاورزان می باشد.

برج و باروی کلات

پیرامون دشت کلات را کوه های مرتفعی فرا گرفته که دژ طبیعی تسخیر ناپذیری را تداعی می کند.

از آنجا که دژ کلات منطقه ای دست نیافتنی بوده، رخنه های موجود در این دیواره طبیعی با ایجاد بارویی سنگی ترمیم شده اند. این بارو در بعضی نقاط بیش از یک متر ضخامت و یک متر ارتفاع دارد و برج های استوانه ای و قراول خانه هایی در آن تعبیه شده است. این بارو احتمالاٌ قبل از افشاریه ساخته شده و در زمان نادرشاه ترمیم و بازسازی گردیده است.

آس باد خشت

بقایای این سازه بادی در مجاورت روستای خشت و در جبهه شمالی دژ کلات و در ۱۳ کیلومتری عمارت خورشید، بر فراز طاقدیسی به ارتفاع ۲۲۰۰ متر از سطح دریا قرار گرفته است. در جبهه شمال غربی دشت در روستای خشت بخشی از دیوارهایی برجای مانده که نزد اهالی به آس باد معروف است. در حال حاضر فقط توده ای از مصالح ساختمانی و اندکی از دیواره های بنا برجای مانده است که اظهار نظر قطعی درباره مجموعه بنا را دشوار ساخته است.

بقایای ارگ فرود

ارگ فرود در سمت شمال غربی شهر کلات و در حدود یک کیلومتری شمال روستای گرو بر فراز ارتفاعات مشرف به دشت ترکمنستان قرار دارد.

از این ارگ بقایای معماری درهم ریخته ای برجای مانده که در میان آنها نشانه هایی از آب انبارهای اندود با ساروج و شالوده ی دیوارهای سنگی قابل تشخیص است. سفال های پراکنده بر سطح این تپه به پیش از اسلام باز می گردد و مشابه سفال های دوران ساسانی می باشد.

اقامتگاه نادر

مجموعه آثاری که به اقامتگاه نادر معروف می باشد در غرب روستای خشت و به فاصله کمی از آن قرار گرفته است، از این مجموعه در حال حاضر بقایای دیواره های سنگی تالارهای بزرگی باقی مانده است که سنگ های حجاری شده ی برجای مانده حکایت از آن دارند که دیواره اقامتگاه نادر همانند آرامگاه او با سنگ های حجاری شده مزین بوده است.

آبشار اورتکند

یکی دیگر از جاذبه های گردشگری در شهرستان کلات آبشار «اورتکند» و مناظر زیبای اطراف آن است.

این آبشار نسبتاٌ مرتفع که از میان کوه های سرسبز منطقه اورتکند به پایین می غلتد چشم اندازی بدیع و شگرف در این ناحیه بوجود آورده است. منطقه اورتکند به دلیل داشتن ارتفاعات و ناهمواری های طبیعی همواره مورد علاقه کوهنوردان و ورزشکاران نیز بوده است. این مکان در ۵۰ کیلومتری جاده مشهد به کلات واقع شده است