مدتی است که هر از گاهی مسئله «سرقت ژنتیک» به اشکال مختلف مطرح می‌شود. چنانکه در تازه‌ترین اظهار نظر در این باره محمدجواد جمالی نوبندگانی، دبیر کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی نسبت به ارسال نمونه آزمایشگاهی به دیگر کشورها و خطر سرقت ژنتیک هشدار داده است. محمد جواد جمالی نوبندگانی درخصوص اخباری مبنی بر صدور مجوز برای ارسال نمونه‌های آزمایشگاهی به خارج از کشور به منظور تشخیص پزشکی، می‌گوید: جمهوری اسلامی ایران جزو معدود کشورهای برخوردار درحوزه بهداشت و درمان و تشخیص‌های پزشکی است، بنابراین تاکنون سابقه ای از ارسال نمونه‌های آزمایشگاهی به کشورهای دیگر وجود نداشته و باید مشخص شود این نمونه ها بر چه اساسی قرار است به کشور دیگری ارسال شود.

وی با اشاره به اینکه این موضوع از ابعاد امنیتی نیز دارای اهمیت است، می‌افزاید: اگر نمونه آزمایشگاهی با اسم و مشخصات بیمار ارسال شود، مسئولان کشور مقابل می‌توانند برداشت‌های ژنتیکی از نمونه‌های آزمایشگاهی داشته باشند؛ بنابراین مسئولان وزارت بهداشت و درمان باید توضیحات لازم را برای نحوه ارسال و  نوع آزمایش‌های ارسالی به کشورهای دیگر ارایه کنند.

وی با بیان اینکه نوع آزمایش ها مبنی بربالینی، فوق تخصصی در زمینه بیوشیمی، میکروب و پاتولوژی ارسالی به خارج از کشور باید مشخص شود، تصریح می‌کند: وزارت و بهداشت و درمان باید دراین زمینه شفاف سازی کند، یعنی باید مشخص شود که نمونه‌های آزمایشی برای تشخیص‌های پزشکی درچه حوزه ای است؛ ضمن اینکه دستورالعمل‌های کلی نیز خود دارای ایراد است.

ماجرا از یک فیلم شروع شد

سه سال پیش در شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی‌زبان و همچنین بسیاری از شبکه‌های مجازی، فیلم کوتاهی به بهانه کمک به زندگی یک کودک پخش شد. در این فیلم کوتاه از مردم ایران خواسته شده بود با ارسال نمونه بزاق خود به این کودک کمک کنند تا بتوانند در صورت شناسایی فردی که شناسنامه ژنتیکی یا HLA سازگار با این کودک داشته باشد، از طریق سلول‌های بنیادی که از طرف این فرد اهدا می‌شود این کودک مبتلا به سرطان را تحت درمان قرار داده و زندگی دوباره را به او بازگردانند. انتشار این فیلم در رسانه‌ها بسیار بحث‌برانگیز شده و مخالفان و موافقان متعددی در این زمینه به اظهارنظرهای مختلف پرداخته‌اند.

تفاوت‌های محسوس ژنتیکی در کشور

موضوع اصلی این است که اساساً مطالعات ژنتیکی نیازمند انجام مطالعات و بررسی‌های ژنتیکی روی جمعیت نرمال است. دکتر سیدحمید جمال‌الدینی، متخصص ژنتیک پزشکی به جام‌جم آنلاین گفته است: کشور ما از نظر ژنتیکی کشوری هتروژن است و وجود قومیت‌های مختلف در ایران یک ویژگی منحصربه‌فرد ژنتیکی برای کشور به شمار می‌آید. به همین دلیل است که منبع ژنی یا ذخیره ژنتیکی کشور ما در مقایسه با دیگر کشورها قدری متفاوت است. مطالعه و بررسی جمعیت نرمال یا گروه کنترل برای انجام تحقیقات ژنتیکی یک ضرورت است. اگر بخواهیم درباره بیماری‌های مختلف تحقیق کنیم باید منبع ژنتیکی کشور را در اختیار داشته باشیم تا بتوانیم از طریق مقایسه تغییرات ایجاد شده در نتیجه ابتلا به بیماری‌ها به اثرگذاری بیماری‌های مختلف روی ژن‌ها پی‌ببریم. به عبارتی از طریق مقایسه گروه کنترل و گروه بیمار متوجه می‌شویم تغییرات ایجاد شده می‌تواند عامل بیماری باشد یا این که اساساً بین این تغییرات ژنی و بیماری بروز پیدا کرده چه ارتباطی وجود دارد. گاهی ابتلا به بعضی بیماری‌ها با تغییرات ژنتیکی همراه است که به توجه خاص نیاز دارد. این اصل مبنای مطالعات و تحقیقات ژنتیکی است.

به گفته این متخصص ژنتیک، اگر سوابقی که در زمینه مقایسه ژنوم جمعیت ایرانی با کشورهای دیگر بویژه کشورهای توسعه یافته در انجام تحقیقات روی بیماری‌های خاص را مورد توجه قرار دهیم به این نتیجه می‌رسیم که تفاوت‌های ژنتیکی در کشور ما بسیار محسوس و چشمگیر بوده و به همین دلیل مطالعه ژنوم جمعیت ایرانی همواره از سوی کشورهای مختلف مورد توجه بوده است. ما باید به این موضوع توجه داشته باشیم که مطالعه ژنوم جمعیت کشور خودمان به عنوان مبنایی برای اقدامات درمانی، تشخیصی و پیشگیرانه امری اجتناب‌ناپذیر است.

وی می‌گوید:هر کشوری باید در عین حال که مراقبت از مخازن ژنی را مورد توجه قرار می‌دهد به اصل هزینه اثربخشی هم توجه داشته باشد. مراقبت از مخازن ژنی نباید این طور برداشت شود که مفهوم آن قرار دادن ذخایر ژنی در مخزن و گنجینه‌ای با قفل‌های متعدد است. اگرچه اهمیت مخازن ژنی بر هیچ کس پوشیده نیست و با توجه به ویژگی‌هایی که در بخش‌های قبلی به آن اشاره شد می‌تواند بسیار مهم و ارزشمند باشد، اما در کنار جنبه‌های مثبت اقتصادی که می‌تواند به همراه داشته باشد، باید به اقدامات خرابکارانه‌ای که پتانسیل آن در صورت دستیابی به این مخازن وجود دارد نیز توجه کرد. باید زمینه‌ای فراهم کرد تا با حفظ معیارها، این منبع ژنتیکی ارزشمند در حوزه فناوری‌های نوین مورد استفاده قرار گیرد تا بتوانیم با هزینه کمتر و اثربخشی بیشتر از علوم نوین استفاده کنیم.

  یک بانک کفایت می‌کند

 وزارت بهداشت ازطریق دانشگاه علوم پزشکی البرز با ترک ها قرارداد می‌بندد و این خدمات به شرکتی با تغییر پوشش و با ثبت به عنوان  شرکت ایرانی واگذارمی شود. دبیر انجمن دکترای علوم آزمایشگاهی تشخیص طبی ایران به خبرنگار ما می‌گوید:سرقت ژنتیک برای نمونه‌های انفرادی که از سوی آزمایشگاه ها برای انجام خدمات تشخیصی به کشورهای دیگر ارسال می‌شود چندان مصداق و موضوعیتی ندارد. البته آنچه در این مقوله قابل تامل است اینکه، شاهدیم گاهی در سیستم بهداشتی – درمانی کشور ما ارائه خدمات به  بیمارستان ها یا دانشگاهی به کشوری خارجی سپرده می‌شود که به این قضیه از چند جهت ایراد وارد است. چنانکه این مسئله در زمینه سرقت ژنتیک و بیوتروریسم اهمیت دارد. زیرا طی این فرایند روزانه صدها و هزاران نمونه از اطلاعات ژنتیک مردم در قالب نمونه آزمایشگاهی به شرکت خارجی ارائه شده و در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد. حال آنکه دربانک‌های بیولوژیک، سلولی و ژنتیک همین نمونه خونی که با ضد انعقاد تهیه شده قابلیت ذخیره شدن و استخراج دی. ان. ‌ای را دارد و همین بانک نیز برای مطالعات گسترده کفایت می‌کند.

دکتر علی صادقی تبار، همچنین می‌افزاید: ارسال نمونه‌های انفرادی مقوله پیچیده‌ای نیست و در بیشتر کشورها این رویه مرسوم است. چنانکه در عرصه گردشگری سلامت نیز توریست ها طی روند درمان آزمایش انجام می‌دهند. به این ترتیب مقوله سرقت ژنتیک صدق نمی‌کند چون تعداد محدودی مورد آزمایش قرارمی گیرند.

  این شرکت خارجی در استان البرز چه می‌کند؟

دکتر صادقی تبار با انتقاد از راه اندازی آزمایشگاهی توسط شرکت خارجی در استان البرز گفت: وقتی قرار است روزانه در این استان شش هزارنمونه را در اختیار کمپانی خارجی قرار دهیم بدیهی است که اطلاعات و داده‌های فراوان، وسیع و سنگینی به این شرکت داده می‌شود. چنانکه اگر این شرکت به هر دلیلی با نهادهای معاند کشور مرتبط شود و این اطلاعات سر از جاهای دیگر درآورد، می‌تواند خطری جدی برای جامعه محسوب شود. چراکه در مسئله بیوتروریسم می‌توانند براساس داده‌های ژنتیک یک کشور، بیماری هایی که یک نژاد را تهدید می‌کند را طراحی کنند. همچنین اجرای این مقوله در استان البرز صورت می‌گیرد که به «ایران کوچک» معروف است چراکه مهاجران مختلفی از تمام کشور را درخود جا داده است. در واقع در این منطقه شاهد تمرکز نژادها و قومیت‌های مختلف هستیم. از این رو اگر روزی ۶ هزارنمونه از مردم این منطقه گرفته شود، در واقع تعداد قابل توجهی از اطلاعات ژنتیکی اقوام ایرانی حاصل می‌شود. اینجاست که دیگر نمی توان از سرقت ژنتیک یاد کرد زیرا این قضیه هدیه ژنوم مردم ایران توسط خودمان به کشور دیگر است.

فرصتی که از جوانان می‌گیریم

دبیر انجمن دکترای علوم آزمایشگاهی تشخیص طبی ایران در ادامه تأکید کرد: سیاستگذاران بهداشت و درمان باید بدانند که دلیلی ندارد که ما ژنوم مردم کشور را در اختیار کمپانی خارجی قراردهیم. سپس اینکه درشرایط امروزی که بحث اشتغال و به کارگیری نیروهای متخصص جوان مطرح است ما در قالب این برنامه فرصت مطلوبی را که باید دراختیار جوان‌های خود قراردهیم به کمپانی خارجی واگذار کردیم.   نکته دیگراین که ما درکشور خود از قابلیت‌های تخصصی فراوانی درحوزه علوم ازمایشگاهی برخورداریم. از این رو بارها انجمن‌های تخصصی این حوزه اعلام کرده‌اند که آمادگی مساعدت به دولت در هر زمینه‌ای را دارند. حال چگونه است در شرایطی که کشور خودمان شایستگی ارائه خدمات تخصصی و علمی را دارد ناگهان مطلع می‌شویم این عرصه به یک کمپانی خارجی واگذار شده است؟   این درحالیست که بنا بر سیاست‌های کلان کشور وقتی کالایی در داخل امکان تولید دارد؛ واردات محصولات مشابه آن ممنوعیت خواهد داشت. به واقع چرا در تمام عرصه‌ها براین قضیه تأکید می‌شود اما درحوزه خدمات علوم آزمایشگاهی با وجود نیروهای توانمند چنین نیست؟ به این ترتیب شاهدیم وزارت بهداشت ازطریق دانشگاه علوم پزشکی البرز با ترک ها قرارداد می‌بندد و این خدمات به شرکتی با تغییر پوشش و با ثبت به عنوان  شرکت ایرانی واگذارمی شود. حال آنکه ما حتی درقالب یک آزمایشگاه کوچک و محدود نیز نسبت به این واگذاری‌ها مخالفیم. ناگفته نماند که پیش ازاین نیز رایزنی هایی با دانشگاه‌های دیگر همانند دانشگاه شهید بهشتی و تلاش هایی برای عقد قراردادهای مشابه درسراسر کشور صورت گرفته که ناکام مانده اما این قضیه دراستان البرز به عقد قرارداد رسیده و تجهیزات نیز وارد شده است.