قدس آنلاین-گروه استان ها-بابک رحیمیان: شهر سوخته نام بقایای شهری باستانی است که در ۵۶ کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل-زاهدان واقع شده است.

این شهر در ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد پایه گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته اند.

شهری که گفته می‌شود پیشرفته‌ترین شهر جهان قدیم بوده است و حتی بسیار پیشرفته‌تر از شهر «کرت» که سینوهه در کتاب خود از آن یاد کرده است.

اعتقاد به زندگی پس از مرگ

سید منصور سید سجادی سرپرست هیئت باستان‌شناسی شهرسوخته در باره مطالعات و اکتشافات گورستان شهر سوخته در این رابطه می گوید:« گورستان شهر سوخته دارای مساحتی به وسعت ۲۵ هکتار است که تاکنون هشت گونه قبر به اشکال گودال های ساده ، دوقسمتی، شبه سردابه ای، دو دیواره، دایره ای شکل، خشتی مستطیل، خشتی مربع  و گور های سردابه ای در آن کشف شده است.

در گورستان شهر سوخته  گور های سردابه ای با قبور دیگر متفاوت هستند و از دوقسمت متمایز چاله ورودی و محل دفن ترکیب شده اند. صاحبان آنها افراد متمایز جامعه شهر سوخته بوده اند و حداقل از نقطه نظر ثروت شخصی با قبو ر دیگر متفاوت هستند و تعداد اشیا این قبور بین ۲۰ تا ۱۲۰ در نوسان است.

مردمان شهر سوخته مردگان خود را معمولا در میان پارچه می پیچیدند  ودر جهات جغرافیایی گوناگون به شکل های مختلف ( معمولا به حالت جنینی و چمباتمه ) به خاک می سپرده اند.

اشکال مختلفی اما خوابیده به پهلوی راست، خوابیده به پهلوی چپ، دراز کش کامل با پاهای کشیده ، طاق باز با پاهای جمع شده و حتی در یک مورد خوابیده به پشت انواع تدفین های موجود در شهر سوخته به شما رمی روند.

با توجه به اعتقادات مردم این سامان نسبت به زندگی پس از مرگ ، در گورهای افراد لوازم مورد نیاز و اغذیه لازم برای زندگی در جهان دیگر در داخل ظروف مختلف گذاشته می شده است که عمده ترین آنها عبارتند از لوازم مورد نیاز برای تدفین (مانند کفن ، فرش حصیری و لباس) غذای لازم برای ادامه زندگی (شامل انگور ، جو ، گنم ، گوشت ، سیر و نوشیدنی های گوناگون ) وسایل و لوازم شخصی و فردی (مانند شانه ، سبد ، ظرف )  وسایل و ابزار کار  (مانند مهر ، تیغه ، نوک پیکان ، مهره های مختلف رنگی و سنگی)    لوازم و ابزا ر نیایشی و آیینی (مانند نذورات مختلف ، از جمله جانوران ).

اشیای قبرهای شهر سوخته به نوعی با اعتقادات ، شغل و یا هر دو جنبه زندگانی مادی ومعنوی مدفون مرتبط بوده است مقادیر مختلف مواد غذایی پیدا شده که مشخصا نشانه ایی از اعتقاد به زندگانی پس از مرگ در جامعه شهر سوخته می باشد.

مهمترین نوع چوب های پیداشده در شهر سوخته عبارتند از سپیدار ، تاغ ، زبان گنجشک  و  گز و همچنین گیاهانی مانند  «آبنوس» و «حب المرجان» که به منطقه سیستان مربوط نمی شود.

درمیان اشیای چوبی قالب کفش و یا پای پیکره های چوبی و یک تخته بازی و مهره های آن پیداشده است شکل ماری را در داخل زمینه این تخته بازی بوجود آوردند که حرکت آن بدور خود محل جای گیری مهره های بازی را ایجاد کرده و تخته بازی را به شکل (شطرنجی ) در آورده است.

در شهر سوخته در کنار استفاده از غلات و میوه ها به صورت مواد خوراکی از توجه به نوشیدنی ها نیز غفلت نمی ورزیده اند. روی بقایای باقی مانده وچسبیده در کف لیوان های سفالی گلابی شکل و ظروف استوانه ای با دهانه تنگ مشخص شده که بقایای دو نوع نوشیدنی متمایز از یکدیگر یعنی ماء الشعیر و آب انگور تخمیر شده در آن ها دیده شده است.

گشنیز و زیره  پیدا شده در  شهر سوخته نشان دهنده قدیمی ترین زمان شناخته شده در باستان است  و تاکنون مورد قدیمی تری از مصرف این میوه نسبت به این نمونه ها در جاهای دیگر بدست نیامده است.

نخستین شهرها نمادهای آشکار نظم اجتماعی نوین بودند . شهرها محل تبادل و گردآوری مازاد محصول ، محل گرد همایی صنعت گران متخصص و محل استقرار خدایان قهار و نیرو و قدرتی که از آنان منبعث می شده بوده اند.

حلقه های صنعتگران متخصص و تولید کنندگان مواد صنعتی د ر شهرها جانشین حلقه های روستائیان شده و به این ترتیب گروه ها و هسته های خانواده بزرگ روستایی قطعه قطعه شده و بتدریج به هسته های کوچکتر شهرنشین تبدیل می شدند.

تعداد روستاهای وابسته به شهر سوخته که در برخی از آنها کشاورزی و دامداری ودر برخی نیز فعالیت های صنعتی رایج بوده ، بسیار زیاد است.

 همچنین مردم ساکن در شهر سوخته متعلق به یک گروه قومی و یا فرهنگی خاصی نبوده اند بلکه در شهر سوخته ۵ هزار سال  پیش ، اقوام و گروه های نژادی مختلفی در عین مسالمت با یکدیگر می زیسته اند .

شهر عاری از سلاح

در میان هزاران قطعات اشیای به دست آمده ی در این شهر تاکنون هیچ گونه اثری از سلاح های تهاجمی و حتی تدافعی دیده نشده است و تمامی  اشیا ی برنده وکشنده ای که یافت شده از نوع ابزار موارد استفاده  روزمره و یا مخصوص شکار جانوران و صید پرندگان  بوده است .

مردم شهر سوخته  از راه انجام کارهای تولیدی صنعتی همچون سنگ تراشی ، بافندگی ، سفالگری ، حصیر بافی ، پارچه بافی و تیغه تراشی امرار معاش می کرده اند شغل های دیگری چون بازرگانی ، دامداری و کشاورزی ، ماهیگیری و شکار نیز در اینجا رایج بوده است.مردم شهر با دانه ای مختلف میوه ها ،گوش گوسفند ، بز ، غزال ،ماهی ،  پرندگان مهاجر و تخم پرندگان تغذیه می کرده اند.

نخستین شواهد جراحی در ایران پیش از تاریخ با عنوان جمجمه شهر سوخته  حاکی از علوم پزشکی و  فن آوری های بومی درایران باستان دارد.

 وضعیت فیزیکی ظاهری مردم شهر سوخته مسن ترین مرد ۶۰  سال و  مسن ترین زن در همین حدود  تخمین زده شده است . تراکم خط مرگ مردان بین ۲۶تا ۵۳ سال و  تراکم خط مرگ زنان ۲۶ تا ۴۶ سال بوده است.

بیماری های حاد قابل تشخیص، بیماری هیدرو سفالی ، ناراحتی های استخوانی ، بیرون زدگی فک فوقانی ،جمجه حجیم  و  اختلال در رشد دندان ها از جمله مشکلاتی بوده است که مردم این منطقه با آن دست و پنجه نرم می کردند .

کهن ترین چشم مصنوعی دنیا

یکی از جالب ترین اشیا یافته شده طی کاوش سال ۱۳۸۵ در تدفین شماره ۶۷۰۵ یک شی نیمکره بود که داخل چشم چپ زن مدفون در این قبر کار گذاشته شده بود.

ماده اصلی چشم مزبور قیر طبیعی مخلوط با چربی جانوری بوده است. زیرا با محاسبه وزن مخصوص شی مورد نظر مشخص شده در میان مواد موجود در طبیعت وزن مخصوص قیر طبیعی نزدیک ترین  وزن مخصوص به شی  مورد نظر می باشد.

 وزن این شی ۹/۶ گرم است و ریزترین مویرگ های داخل کره چشم توسط مفتول های طلائی به قطر کمتر از نیم میلی متر در روی آن طراحی شده اند. مردمک چشم در وسط آن طراحی شده و جز ا ز یک سلسله خطوط موازی که تقریبا یک لوزی را تشکیل می دهند در پیرامون مردمک دیده می شود.

آثار بسیار کمی از رنگ سفید به شکل لکه های بسیار کوچکی در روی بخش سفیده چشم وجوددارد. احتمال می رود که این رنگ سفید درزمان استفاده از این شی در روی کلیه بخش سفیده چشم وجود داشته و بعدا به مرور زمان ازبین رفته است.

از دو سوراخ جانبی واقع در دوسوی این چشم مصنوعی جهت نگهداری و اتصال آن به حدقه چشم استفاده می شده است. به نظر می رسد که کیسه چرمی موجود درسبد حصیری این قبر نوعی (قاب لنز) که در مواقع مورد نیاز ، مثلا هنگام خواب ، از آن برای نگهداری چشم مزبور استفاده می شده است

شهر سوخته دو بار آتش گرفته است

لوحه ایلامی در شهر سوخته ، گل نوشته ها ، لیوان های گلابی شکل ،سازه های هندسی  و  پیکرک ها  از دیگر یافته های شهر سوخته است.

مانند بسیاری از مراکز تمدن مشرق فلات ایران، شهر سوخته در حدود سال های ۲ هزار سال  پیش از میلاد از بین رفته است.

 درباره چگونگی از بین رفتن و ناپدید شدن این شهر نظرات گوناگونی وجود دارد . امکان یک حمله خارجی و تهاجم و غارت شهر به دلیل وجود هیچ گونه مدر ک یقینی تقریبا منتفی است.

آنچه که برخی از پژوهشگران از آن به عنوان پدیده ظهور آریائیان نام می برند در سقوط شهر نقشی نداشته است . هر چند که شهر حداقل دوبار و حداکثر سه بار دچار حریق و آتش سوزی شده است  اما اختلاف زمانی موجود بین دو مرحله اول آتش سوزی ( حدود سال های ۲۷۰۰ و ۲۳۰۰پ.م) و سومین آتش سوزی نه چندان  فراگیر ( دوره چهارم استقرار و حدود سال های ۲۱۰۰-۲۰۰۰پ.م)این اجازه را نمی دهد فکر کنیم که این آتش سوزی ها (حداقل دو مورد اول ) عمدی بوده اند و از سوی دیگر دامنه آن ها نیز چندان گسترده نیست که بتوان به یک حمله خارجی نسبت داد.

قابل قبول ترین اطلاعات موجود درباره متروک شدن شهر ، خشکی و جابجایی دلتای رودخانه هیرمند و بستر قدیمی آن است که ظاهرا مردم را به دنبال آب جابه جا کرده و آنان به نقاطی که فعلا از جای آن آگاهی در دست نیست کشانیده است.

یکی دیگر از دلائل مهاجرت مردم از شهر سوخته رکود شدید اقتصادی  بوده که در سال های پس از ۲۵۰۰ پ.م در منطقه بوقوع پیوسته است.

مهمترین عامل این رکود قطع رفت وآمد بازرگانان این منطقه بوده است که بر اثر اکتشاف را ههای دریایی بوده است.

 مسافرت دریایی ارتباط بین شرق و غرب آن زمان ، یعنی شبه قاره هند و بین النهرین دیگر از راه های زمینی نبوده بلکه بازرگانان  با استفاه از بندر گاه های سواحلی هندوستان همچون بندرگاه شهر «لوتال» و سپس بنادر شمال عمان و از آن جا از طریق  خلیج فارس به سوی جزیره دیلمون ( بحرین ) و بعد از طریق اروند رود به بخش های جنوبی بین النهرین می رسیده اند و از همین راه برای برگشت به هندوستان نیز استفاده می کردند .

 در تمام مسیر یاد شده آثار و شواهد مادی باستانی برتایید این نظر وجود دارد .

متاسفانه از آن جا  که سواحل ایرانی دریای مکران و خلیج فارس مورد بررسی های روشمند صحیحی قرار نگرفته است از وجود استقرارگاه های نیمه دوم هزاره سوم پیش ازمیلاد اطلاعاتی وجود ندارد. از سوی دیگر طی سده های اوائل هزاره دوم پ.م مناطق شرقی ایران یکبار دچار بحرانی عظیم شده که از چون وچرا ئی آن اطلاعی دقیق در دست نیست».