مریم احمدی شیروان/

از همان سال یکم هجری که پیامبر(ص) در مدینه نخستین مسجد را بنا کرد، مسجد تبدیل به قلب جامعه اسلامی شد. مکانی برای اقامه نماز جماعت و افزایش اتحاد و برادری، محلی برای اسکان مهاجران کم‌بضاعت، مجلس شورای مسلمین، پاسخگویی به پرسش‌های دینی، محل قضاوت، سازمان مدیریت جنگ و محل آماده‌سازی و تعلیم سپاه؛ کارکردهایی که اگر چه در طی قرن‌ها دستخوش تغییراتی شده است، اما نقش مساجد در پیشبرد نهضت امام خمینی(ره) تا پیروزی انقلاب اسلامی و روزگار دفاع مقدس نشان داد که ظرفیت مساجد به‌عنوان مرکز ثقل فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی و... ظرفیتی بی‌بدیل است؛ ظرفیتی که به گفته کارشناسان حالا باید برحسب شرایط امروز جامعه تعریف شود و پای کار تحقق اهداف نظام اسلامی بیاید.

نام‌گذاری دهه آخر ماه شعبان به عنوان دهه نکوداشت مساجد، بهانه‌ای شد تا با محمدمهدی نجاتی، کارشناس فرهنگی و پژوهشگر حوزه مساجد و تشکل‌های فرهنگی که بیش از 10 کتاب در این حوزه نگاشته است، همکلام شده و از کاستی‌ها و بایسته‌های این حوزه بیشتر بشنویم.

مسجد نقشه راه، اتاق فکر و سیاست‌گذار ندارد

او با بیان اینکه نسبت به پیش از انقلاب و در مقایسه با مساجد فرمایشی کشورهای منطقه و عرب زبان، مساجد موفقی داریم، می‌گوید: در حوزه مساجد نسبت به آن‌ها موفق‌تر بوده‌ایم، اما هنوز تا دست یافتن به آرمان‌های انقلاب و تا رسیدن به مسجد تراز انقلاب اسلامی بسیار فاصله داریم. بنیان گذار کبیر انقلاب(ره) در فرمایشی دارند که چون دشمن می‌داند از دانشگاه‌ها و مساجد لطمه می‌خورد، نقشه دارد آن‌ها را از کارکردشان دور کرده و به آن‌ها لطمه بزند. اقداماتی مخرب که توسط دشمن برای دور شدن مساجد از کارکرد اولیه و خنثی شدن نتیجه انجام شده، سبب شده آن‌ها از هویت اصلی و در نتیجه اثرگذاری خود باز مانده و به تعبیر شهید مطهری تنها لباس اسلام بر تن ‌کنند.

حجت‌الاسلام نجاتی اضافه می‌کند: رهبر معظم انقلاب یک کارشناس تمام عیار مسجد است. ایشان سالی یک بار در اجلاس نماز در جمع ائمه جماعات، نکات لازم را بیان می‌کند، اما کسی آن‌ها را به نقشه راه تبدیل نمی‌کند. متأسفانه مسجد نقشه راه، اتاق فکر و سیاست‌گذار ندارد. مردم به عنوان مجریان امور نه تنها کم کاری نمی‌کنند حتی در این زمینه بسیار خوب کار کرده و مساجد را اداره می‌کنند. اما در کنار آن‌ها باید افرادی باشند که اهداف مسجد را به خوبی شناخته، در این زمینه سیاست‌گذاری ‌کنند و نقشه راه تدوین کنند. باید بدانیم صادر کردن انقلاب اسلامی، معرفی زعفران و فیروزه و... نیست؛ باید انقلاب را با شعارهایی که در پیشانی آن نوشته بود که اصلی‌ترین آن مسجد است، به جهانیان صادر کنیم.

اصلی‌ترین کارکرد مساجد، کارکرد عبادی است

این کارشناس حوزه مساجد در ادامه یادآور می‌شود: بر اساس برخی آمار بیش از 80 درصد شهدای جنگ تحمیلی مسجدی بودند. حتی بسیاری از مسئولان انقلابی و جهادی نیز از مساجد برخاستند. کارکرد اصلی مسجد به عنوان خانه خدا و محل عبادت، کارکرد عبادی و اسلام مناسکی است، اما در کنار آن کارکردهای دیگری هم دارد که به تعبیر حضرت امام(ره)، همان کارکردها سبب شده مسجد حضرت رسول(ص) از داخل مدینه، روم و ایران را فتح کند. نباید از این ظرفیت‌ها غافل شویم. اشکال کار این است که بر روی آن‌ها چشم بسته و تنها به کارکردهای نیایشی، عبادی و بستری برای بندگی خدا پرداخته می‌شود.

نجاتی اضافه می‌کند: البته باید در نظر داشته باشیم که اصلی‌ترین کارکرد مساجد، کارکرد عبادی است و به هیچ عنوان نباید معنویت مسجد کم شود. حتی وقتی کارکردهای دیگر را کنار این کارکرد قرار می‌دهیم به این منظور است که آن کارکردها جاذبه ایجاد کرده و راحت‌تر بنده خدا تربیت کنیم، اما متأسفانه اکنون وضعیتی نامشخص داریم؛ به اصطلاح شترمرغ شده‌ایم و به تمام کارکردها به‌صورت نیمه می‌پردازیم. گاهی مساجد رقیب فرهنگسراها می‌شوند، گاهی رقیب مؤسسات علمی، گاهی رقیب مراکز ورزشی و... تا جایی که چندی پیش رهبر انقلاب در سخنانی با ائمه جماعات گفتند: اگر جوانی برای بازی به مسجد می‌آید، بهتر است به باشگاه برود. طبق یک قاعده فرهنگی باید فرهنگ‌سازی، جذب مخاطب و تربیت دینی را از جایی که مخاطب می‌خواهد شروع کرده و به جایی که خود می‌خواهیم برسانیم. ما می‌توانیم و می‌شود با فوتبال و دیگر سرگرمی‌ها جوانان و نوجوانان را جذب کرد، اما این کار باید در انتها به مسجدی شدن آن‌ها ختم شود. برخی اوقات پرداختن به کارکردهای اوقات فراغتی به منظور جذب جوانان، مسجد را از جایگاه شایسته و بایسته خود باز می‌دارد.

در حوزه‌های علمیه نیز مساجد جدی گرفته نمی‌شوند

او به سایر کارکردهای مساجد نیز اشاره کرده و توضیح می‌دهد: مساجد کارکرد آموزشی و پرورشی دارند. کارکردهای اجتماعی مانند کمک به سیل‌زده‌ها، امور مشارکتی، خیریه و عام‌المنفعه حتی اطلاع‌رسانی و پرداختن به امور سیاسی نیز از کارهایی است که می‌توان در مساجد انجام داد، اما باید بدانیم که این کارکردها مانند شمشیری دو لبه است و در انجام آن‌ها نباید افراط و تفریط صورت گیرد.

این پژوهشگر حوزه مساجد معتقد است برای رسیدن به جایگاه حقیقی مساجد راه‌های نرفته بسیاری داریم. باید نگاه به مسجد عوض شده و تغییر کند. وقتی می‌گوییم بیش از 85 درصد شهدای دوران دفاع مقدس از مساجد بودند، یعنی در جامعه امروز کاستی‌های فرهنگی در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه وجود دارد و حتی در حوزه‌های علمیه مساجد جدی گرفته نمی‌شوند. باید در حوزه‌ها مدارج و سطوحی معادل کاردانی، کارشناسی و کارشناسی ارشد امام جماعتی مساجد تربیت کنیم؛ در حالی که اکنون بر این باور هستیم که تمام طلبه‌ها به‌طور بالقوه قابلیت امام جماعت شدن را دارند؛ باید این نگاه عوض شود.

نجاتی اضافه می‌کند: مسئولان حاکمیتی و سیاست‌گذار در این حوزه ضعیف عمل کرده‌اند. البته افرادی هستند که در حوزه فرهنگی گاهی کاری می‌کنند، اما این کار دائمی و مداوم نیست. باید بدانیم با بزرگداشت‌های مناسبتی، تکریم‌های سالی یک بار و اقدامات همایشی و نمایشی به جایی نمی‌رسیم. اکنون در جامعه چند مسئول مسجدی داریم؟ مسئولان ما باید مسجدی باشند؛ یعنی مردم بدانند آن‌ها در کدام مساجد نماز می‌گزارند تا برای حل مشکلات و احساس نزدیکی بیشتر به آن‌ها مراجعه کنند.

باید به مساجد نگاه تشکیلاتی وجود داشته باشد

نویسنده کتاب رسالت ناتمام که در آن به دغدغه‌های فرهنگی و فرهنگ مسجدی پرداخته با تأکید بر اینکه باید نگاه تبلیغی و ترویجی به مسجد وجود داشته باشد، می‌گوید: در جاده‌ها و نزدیک به شهرها تبلیغات متعددی از هتل‌ها، موزه‌ها و سابقه تاریخی شهرستان‌ها به چشم می‌خورد. چه ایرادی دارد که در بیلبوردهای بزرگ شهر، مساجد فعال همان شهر تبلیغ شوند تا مسافران بدانند کدام مساجد جزو نقاط دیدنی شهرها هستند؟ این کار حتی در شهرهای مذهبی و توریستی کشور نیز انجام نمی‌شود.

او عنوان می‌کند: این کارکردها احیا نمی‌شوند؛ زیرا بر مدار کلیشه و تکرار می‌گردند. مسجد تنها جایی است که نرم‌افزارش راه نجات جامعه و مقابله با تهاجم فرهنگی است به شرط اینکه مسجد رقیب فرهنگسرا نشده و به کارکردهای خودش بپردازد. باید مساجد به جایگاه اولیه خود بازگردد. ائمه جماعت باید مسجد را مقر تربیت، آموزش، پرورش و فرماندهی خود دانسته و برای تربیت طرح داشته باشند. به مسجد نگاه تشکیلاتی وجود داشته باشد و این نگاه جایگزین کار هیئتی که معادل بی‌نظمی شده است، شود. متولیان امور مساجد باید بدانند در مکانی عبادی با هدف دعوت مردم به سمت خدا فعالیت می‌کنند. هدف تربیت است. باید بررسی شود که امور مساجد، شورای عالی انقلاب فرهنگی و دیگر نهادهای مرتبط چقدر به مسائل پر اهمیتی مانند آموزش ضمن خدمت خادمان مساجد، مدیران کانون‌ها و فرماندهان پایگاه، هیئت امنا و ائمه جماعت پرداخته‌اند.