ناهید لاله‌زاری/

در سوره مبارکه توبه، پنج گروه سیاسی شامل مشرکان، اهل کتاب توطئه‌کننده، منافقان معمولی، منافقان توطئه‌گر و مؤمنان معرفی و ویژگی‌های هر گروه در کنار توصیه‌هایی به پیامبر(ص) در روش برخورد با آن‌ها ذکر می‌شود.

در ابتدا‌ وظیفه حکومت اسلامی در برابر مشرکانی که به عهدهای خود پایبند نبوده‌اند، مشخص می‌شود و این پیمان‌ها‌ی سیاسی را لغو می‌فرماید: «بَرَاءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ»‌ (توبه:1)؛ [این آیات] اعلام بیزاری [و عدم تعهد] است از طرف خدا و پیامبرش نسبت به آن مشرکانی که با ایشان پیمان بسته‏اید و در ادامه به مشرکان توطئه‌گر اعلان جنگ می‌کند، اما همواره مسلمانان را از تعدی باز می‌دارد و از آنان می‌خواهد با مشرکانی که نقض پیمان نکرده‌اند، وفادار به عهدشان بمانند و اگر فرد مشرکی خواست در تعالیم اسلام تحقیق کند، فضای امنی را برای او فراهم کنند: «وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجَارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلاَمَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَ یَعْلَمُونَ»‌ (توبه:6)؛ و اگر یکی از مشرکان از تو پناه خواست پناهش ده تا کلام خدا را بشنود؛ سپس او را به مکان امنش برسان، چرا که آنان قومی نادانند. اما مبارزه با رهبران کفر و توطئه (ائمه‌الکفر) و ممانعت از آباد کردن مساجد توسط کفار و قطع رابطه دوستی با آن‌ها از وظایف مؤمنان شمرده شده است. خداوند در ادامه به روش برخورد حکومت اسلامی با اهل کتابی می‌پردازد که توطئه-گر هستند و برای از بین بردن اسلام تلاش می‌کنند و درآمدهای نامشروع دارند؛ خداوند جهاد با آن‌ها را لازم می‌داند.

گروه سیاسی سومی که در این سوره به آن پرداخته شده، منافقانی است که به بهانه‌های مختلف از جنگ کناره‌گیری می‌کنند و حب و دوستی دنیا را عامل اصلی این فرار می‌داند؛ خداوند خاطرنشان می-کند که پیامبر برای پیروزی به یاری آن‌ها نیازی ندارد: «إِلاَّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ»؛ اگر او [پیامبر] را یاری نکنید، قطعاً خدا او را یاری کرد. ویژگی دیگر این منافقان آن است که در مشکلات با مؤمنان همدلی نمی‌کنند و از شکست مسلمانان خوشحال هستند: «إِنْ تُصِبْکَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْکَ مُصِیبَةٌ یَقُولُوا قَدْ أَخَذْنَا أَمْرَنَا مِنْ قَبْلُ وَ یَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ»‌ (توبه:50)؛ اگر نیکی به تو رسد آنان را بدحال می‏سازد و اگر پیشامد ناگواری به تو رسد، می‏گویند ما پیش از این تصمیم خود را گرفته‏ایم و شادمان روی برمی‏تابند. خصوصیت دیگر آن‌ها این است که به همراهی با مسلمانان تظاهر می‌کنند: «وَ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ وَ مَا هُمْ مِنْکُمْ وَ لکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ»‌ (توبه:56)؛ و به خدا سوگند یاد می‏کنند که آنان قطعاً از شمایند، در حالی که از شما نیستند، لیکن آنان گروهی هستند که می‏ترسند.

منافقان از روش تقسیم صدقات و زکات توسط پیامبر گله دارند و آن را نمی‌پسندند: «و برخی از آنان در [تقسیم] صدقات بر تو خرده می‏گیرند، پس اگر از آن [اموال] به ایشان داده شود خشنود می‏گردند، و اگر از آن به ایشان داده نشود بناگاه به خشم می‏آیند»؛ و به پیامبر آزار می‌رسانند: «و از ایشان کسانی هستند که پیامبر را آزار می‏دهند و می‏گویند او زودباور است؛ بگو گوش خوبی برای شماست، به خدا ایمان دارد و [سخن] مؤمنان را باور می‏کند و برای کسانی از شما که ایمان آورده‏اند رحمتی است؛ و کسانی که پیامبر خدا را آزار می‏رسانند، عذابی پردرد [در پیش] خواهند داشت.» (توبه:61)

ویژگی مهم دیگر منافقان این است که امر به منکر و نهی از معروف می‌کنند: «الْمُنَافِقُونَ وَ الْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ» (توبه:67) در ادامه خداوند به روشی که پیامبر باید در مقابل این گروه از منافقان در پیش بگیرد می‌پردازد. قرآن کریم در آیه 107 سوره توبه، به معرفی گروه دیگری از منافقان که توطئه‌گر هستند می‌پردازد و از پیامبر می‌خواهد در مسجدی که آن‌ها بنا کرده‌اند، توقف نکرده و نماز نخواند. در ادامه سوره، گروه مؤمنان هم معرفی می‌شوند؛ مؤمنانی که در راه خدا از جان و مال خویش می‌گذرند؛ اهل توبه و عبادت هستند و از مشرکان بیزارند.