لطفاً این پیام‌ها را یک بار بخوانید

- «متأسفانه دیروز دختری ۶ ساله در یکی از بیمارستان‌های تهران فوت شد و علت مرگ وی مصرف نوشابه پپسی بوده... فعلاً از نوشابه پپسی استفاده نکنید به دلیل وجود ویروسی ناشناخته که علامت آن سه روز تب و سپس فوت شخص است...».

- «به اطلاع تمام هموطنان عزیز برسانید که تا اطلاع ثانوی از خوردن خرمای وارداتی و چای طلا با عنوان‌های تشریفات و مانی و طلا با هر نوع مدل جداً خودداری کنند.

گروهک تروریستی داعش پس از تسلط بر زرادخانه‌های شیمیایی و میکروبی عراق، اقدام به آلوده کردن برخی محصولات و قاچاق آن به داخل خاک ایران نموده است...».

- طبق اطلاعیه بیمارستان الزهرا(س) تهران قرص استامینوفن جدیدی وارد بازار شده که در زیر آن به صورت ریز نوشته شده «دگلوفین یا باکلوفن» به هیچ وجه استفاده نکنید که در مدت 72 ساعت 100 درصد سبب مرگ می‌شود و...».

شاید باور نکنید اما بسیاری از ما که هر از گاهی چنین پیام‌هایی را از طریق شبکه‌های مجازی دریافت می‌کنیم خیلی زود یادمان می‌رود همین پیام‌ها را عیناً چند سال قبل هم خوانده‌ایم  و به اشکال مختلف به آن واکنش نشان داده‌ایم.

از خبر فلج شدن افراد بر اثر خوردن برخی نوشابه‌ها و سوسیس و کالباس و بستری شدن آن‌ها در بیمارستان نمازی شیراز در تیرماه 93 گرفته تا فوت دختر ۶ ساله به دلیل خوردن نوشابه و خرماهای آلوده داعش! که هر سال عیناً در شبکه‌های مجازی تکرار می‌شود و جالب آنکه ما روزنامه‌نگاران نیز هر بار پس از رونق گرفتن این شایعات به سراغ مسئولان می‌رویم و آن‌ها هم همان تکذیبیه‌های گذشته را دوباره برایمان تکرار می‌کنند. برای صحت این ادعای ما کافی است خودتان هم یک بار متن همین شایعات و تکذیبیه‌ها را در موتورهای جست‌وجو دنبال کنید.

اما اساساً این گونه پیام‌ها با چه اهدافی تهیه و منتشر می‌شوند و برای دور ماندن کاربران فضای مجازی از تأثیرهای این گونه پیام‌ها چه باید کرد؟

هدف؛ تحریف افکار عمومی است

دکتر علی‌اصغر محکی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری ارتباطات در گفت‌وگو با ما می‌گوید: در عصر انفجار اطلاعات با انبوهی از پیام‌های مختلف در فضای مجازی مواجه‌ایم که بسیاری از آن‌ها توسط افرادی تهیه می‌شوند که خبرنگار یا روزنامه‌نگار هم نیستند.

عضو هیئت مدیره انجمن علمی مدیریت اطلاعات ایران با اشاره به اینکه در بین میلیون‌ها اخبار و اطلاعاتی که هر روزه در فضای مجازی منتشر می‌شود، نمونه‌های فراوانی از اخبار و اطلاعاتی وجود دارند که ساختگی هستند و صحت آن‌ها تأیید نشده است، می‌افزاید: اخبار کذب با اهداف و مقاصدی که تحریف و مدیریت افکار عمومی جزئی از آن است انتشار می‌یابد. اکنون پرسش این است که در این گونه شرایط کاربران چگونه می‌توانند از اخبار و اطلاعاتی که به دست آن‌ها می‌رسد اطمینان پیدا کنند.

این روزنامه‌نگار ادامه می‌دهد: مهم‌ترین راه حل مصونیت افکار عمومی در برابر این گونه اخبار کذب، داشتن «سواد رسانه‌ای» است؛ به طوری که سواد رسانه‌ای در کنار سواد دیجیتال و سواد اطلاعاتی کمک می‌کند که کاربران- به ویژه در فضای مجازی- بتوانند اخبار درست و نادرست را از یکدیگر تشخیص دهند و برای تحقق این مسئله، مهم‌ترین اصل این است که در مرحله نخست توجه داشته باشیم خبر یا اطلاعاتی که به دست کاربران می‌رسد دارای منبع موثق باشد یعنی روزنامه‌نگاران یا شبکه‌های رادیو و تلویزیونی معتبر و شناخته شده آن را گزارش کرده باشند.

به گفته دکتر محکی دومین نکته این است که بررسی کنیم آیا داخل متن خبر اشاره‌ای به منبع معتبری شده است یا خیر. اغلب در نخستین جمله خبرهای موثق به منبع خبری تأیید شده اشاره می‌شود و سومین اصل این است که کاربران بتوانند صحت اطلاعات را از طریق جست‌وجو در سایت‌ها و شبکه‌های خبری احراز کنند که برای این کار لازم است بتوانند منابع خبری معتبر و موثق را شناسایی کرده و به آن‌ها دسترسی داشته تا از طریق جست‌وجو در سامانه آن‌ها صحت خبر رسیده را چک کنند.

وی همچنین ادامه می‌دهد: نکته بعدی در تشخیص اخبار درست و نادرست از یکدیگر؛ مقایسه آن‌ها و تطبیق دادن اطلاعات خبر با واقعیت‌های گذشته است. به این صورت که کاربر بتواند تشخیص دهد تا چه اندازه آنچه ادعا شده می‌تواند با واقعیت عینی انطباق داشته باشد. این اصل به ویژه در مورد عکس‌ها و تصاویر تأکید بیشتری دارد. زیرا به کمک نرم‌افزارها احتمال تحریف در اخبار و اطلاعات تصویری بسیار زیاد است.

دلایل تولید و بازنشر شایعات

دکتر اصغر مهاجری، استاد دانشگاه تهران و پژوهشگر علوم اجتماعی نیز در این خصوص می‌گوید: براساس نظریه کارکردگرایی اگر موضوعی در جامعه وجود دارد احتمالاً کارکردی دارد و اگر کارکرد آن از بین برود به طور حتم آن موضوع نیز برطرف خواهد شد. بنابراین اگر شایعاتی مثل فوت دختر بچه 6 ساله به دلیل نوشیدن نوشابه پپسی وجود دارد که بر احساسات مردم تأثیرگذار است به طور حتم این شایعه و ایجاد آن، کارکرد دارد. از سوی دیگر بر اساس نظریه بومرنگ در ارتباطات؛ هرگاه خبر یا شایعه‌ای منتشر می‌شود اگر مخاطبان آن را نپذیرند، مانند بومرنگ به سوی ارسال‌کننده خبر یا شایعه برمی‌گردد. بنابراین اگر دروازه‌بانان آن را فیلتر نکنند و جامعه آن را بپذیرد، آن خبر یا شایعه به دلیل اینکه کارکردهایی در جامعه مخاطب دارد مؤثر واقع خواهد شد.

دکتر مهاجری سه دلیل عمده را سبب تولید، بازنشر و مؤثر واقع شدن این شایعات در جامعه می‌داند. وی می‌گوید: در مرحله نخست با وجود آنکه ما به لحاظ امنیت وضعیت بسیار خوبی داریم، اما متأسفانه حوزه ناامنی‌های اجتماعی- روانی مردم جامعه گسترده است و باید بپذیریم که بُعد روانی جامعه دارای نشانگان زیادی از ناامنی‌های اجتماعی، روانی و خبری است. برای مثال یافته‌های پژوهشی و اخبار و مشاهدات نشان می‌دهد ما در حوزه غذایی مشکل ایمنی و کیفیت داریم و به دلیل اینکه نظام پایش ما در این حوزه ضعیف عمل می‌کند موضوع ناامنی غذایی؛ هم در فرایند تولید و هم در فرایند فراوری و بازتولید آن‌ها به سرعت در شبکه‌های اجتماعی دنبال می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: دلیل دوم این است که در برخی مواقع به دلیل تحریم‌ها و مشکلاتی که در حوزه فناوری وجود دارد وضعیت غذایی ما به دلایل مختلف در خطر تهدید قرار می‌گیرد و برخی افراد به طور آگاهانه و یا ناآگاهانه به این موضوع دامن می‌زنند و چنین اخبار کذبی را تولید و بازنشر می‌کنند که احتمال نشستن آن‌ها بر ذهن مخاطب بسیار زیاد است.

به گفته وی اگر بستر شایعه‌ها وجود نداشته باشد آن‌ها تولید و بازنشر نخواهند شد. بنابراین بهترین راه مقابله با این وضعیت، بالا بردن سطح استانداردهای غذایی و امنیت بخشی به نظام تغذیه است.

پرتاب‌کنندگان شایعه در فضای مجازی

دکتر مهاجری با اشاره به تغییراتی که در سبک زندگی ایرانیان اتفاق افتاده می‌افزاید: بخشی از این تغییرات مربوط به حوزه غذایی است که از حساسیت ویژه‌ای برخوردار است و این شایعه‌ها امکان نشستن در ذهن مخاطبان را افزایش می‌دهد.

وی ادامه می‌دهد: دلیل سوم ناشی از غفلت ما از تغییرات رسانه‌ای است و اینکه ما نتوانسته‌ایم بخش عمده‌ای از جامعه را بر اساس فرایند فرهنگ‌پذیری و جامعه‌پذیری نظام رسانه‌ای باسواد رسانه‌ای کنیم در نتیجه سرعت تغییراتی که در نظام ارتباطات جهان اتفاق افتاده موجب شده فضای مجازی به شدت رقیبان سنتی نظام رسانه‌ای یعنی مطبوعات، خبرگزاری‌ها، رادیو و رسانه ملی را پس زده و در ردیف نخست قرار گیرد و تولیدکنندگان و مخاطبانی را جذب خود کند که از سواد رسانه‌ای مناسب برخوردار نیستند، در نتیجه در چنین شرایطی پرتاب‌کنندگان شایعه با کمی ظرافت آن را به وزارت بهداشت و یا مسئولان این حوزه ارتباط می‌دهند تا به عنوان واقعیت پذیرفته شود و به طور حتم از سوی افراد و گروه‌هایی که از سطح سواد رسانه‌ای پایینی برخوردارند پذیرفته می‌شود و کارکردهای منفی متعددی در جامعه ایجاد خواهد کرد.

منبع: روزنامه قدس