مریم احمدی شیروان/

تاریخ اسلام، سیره معصومین(ع) و متون اصیل دینی شهادت می‌دهند که علم و آموزش در اسلام از جایگاهی رفیع برخوردار است. حال و هوای این روزها که با نام «دانشجو» قرین شده، بهانه‌ای شد تا در گفت‌وگو با دکتر رمضان علی‌تبار، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مفهوم و جایگاه علم‌آموزی در اسلام را مورد بررسی قرار دهیم که در ادامه می‌خوانید.

مفهوم علم در اسلام وسیع‌تر و عمیق‌تر از معنای رایج است

دکتر رمضان علی‌تبار با اشاره به تأکید بر علم‌آموزی در اسلام می‌گوید: در آیات و روایات، بحث‌های فلسفی و معرفت‌شناختی زیادی در مورد علم‌آموزی انجام شده و حتی در بحث‌های آکادمیک امروزی هم در این باره نکات زیادی مطرح شده است. در نگاه امروزی بیشتر بحث رشته‌های علمی و دارا بودن مدارک علمی و به عبارتی باسواد بودن مطرح است، اما در آیات و روایات معنای جامع و عمیقی نسبت به آن وجود دارد و بیشتر به بصیرت انسانی پرداخته می‌شود نه به مدرک دانشگاهی یا سواد به معنای توانایی خواندن و نوشتن.

او اضافه می‌کند: اصل در اسلام، وجود ویژگی‌های انسانیِ انسان است؛ مهم این است که انسان به بصیرت، شناخت و حقیقت دنیا و آخرت در مورد خود، خدا و دیگران رسیده و شناخت داشته باشد که این تعریف، مفهوم وسیع‌تری از علم را دربرمی‌گیرد. اگر فردی رشته‌ای را یاد گرفته یا سواد خواندن و نوشتن داشته باشد، فضیلتی است که به واسطه آن یک پله از دیگران جلوتر است؛ اما آنچه از علم‌آموزی در اسلام، قرآن و روایات آمده بسیار وسیع‌تر و عمیق‌تر است.

خداوند علم را به اهل تقوا عطا می‌کند

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تأکید می‌کند: اگر شخصی حقیقت عالم، مبدأ و معاد را خوب بفهمد و خوبی و بدی را به اندازه ظرفیت خود بداند، باسواد است، اما اگر دارای مدارک و عناوین بالای علمی باشد؛ اصطلاحات، عناوین و عبارات را به زیبایی بداند و بیان کند در حالی که درباره خود، مبدأ و معاد شناختی نداشته باشد از نگاه دینی سواد ندارد. علم‌آموزی به معنای فهمیدن، شناخت و بصیرت است و مسائل بعدی فرعی علم محسوب می‌شوند. او در ادامه بیان می‌کند: برای علم‌آموزی تعابیری در آیات و روایات وجود دارد. بخشی آن را به نحوه عملکرد، سبک زندگی و اعمال و رفتار خود فرد ارجاع می‌دهند؛ به بیانی دیگر با کلاس و آموزش نوشتن و خواندن یا شرکت در دوره‌ای نمی‌توان ادعای داشتن علم کرد. علم خداوند بر اساس آیات و روایات به معنای نور است و شامل افرادی می‌شود که تقوای الهی داشته باشند.

دکتر علی تبار به آیه ۲۹ سوره انفال اشاره کرده و می‌گوید: در این سوره آمده است که «إِن تَتَّقُوا اللَّهَ یَجعَل لَکُم فُرقانًا» یعنی فرقان و قدرت تشخیص حق از باطل، حکمت و بینشی خدادادی است که به اهل تقوا داده می‌شود و به معلومات افراد وابسته نیست. این تعریف معنایی هستی‌شناسانه دارد و فرقی نمی‌کند علم‌آموز دانش‌آموز، دانشجو، طلبه، حوزوی و... یا حتی فردی باشد که دارای حداقل سواد خواندن و نوشتن است؛ خداوند علم را به تمام افرادی که تقوا دارند عطا می‌کند.

علم نوری الهی است

این استاد حوزه و دانشگاه عنوان می‌کند: اگر فردی با خواندن و نوشتن آشنا و دارای عمل صالح هم باشد و در مبانی دینی خداشناسی و انسان‌شناسی در مورد حقیقت هم شناخت داشته باشد، از فردی که آن سواد را ندارد جلوتر است. اما علمی که طبق آیات «أَلْعِلْمُ نُورٌ یَقْذِفُهُ اللّهُ فِی قَلْبِ مَنْ یَشآءُ»، نوری است که خداوند به قلب هر که بخواهد می‌افکند، اختصاص به دانشمندان و علما ندارد. مرحله بعد، سوادآموزی به معنای امروزی است که خود فضیلت است. او به ثمره علم‌آموزی در جامعه نیز اشاره کرده و یادآور می‌شود: معنای ابتدایی علم‌آموزی امری معنوی و اخلاقی است و اگر تمام انسان‌ها به آن علمی که خداوند به آن‌ها داده و بصیرت و شناختی که نسبت به جامعه و هستی دارد دست پیدا کنند، دنیا مدینه‌ای فاضله می‌شود.

دکتر علی تبار توضیح می‌دهد: البته برخی سوادها انحرافی هستند؛ حضرت امام(ره) در کتاب چهل حدیث خود می‌گویند حتی علم توحید می‌تواند حجاب باشد و حقیقت را بپوشاند اگر با بی‌اخلاقی و تکبر همراه باشد و به جای اینکه نور باشد، تبدیل به ظلمت می‌شود. علم‌آموزی‌ به معنای رایج اگر همراه با رذالت‌های اخلاقی نشود، می‌تواند در فرهنگ‌سازی، سبک زندگی و تمدن‌سازی اثرگذار باشد.