زهره کهندل/

فیلم‌های سینمای ایران در هر دهه گرفتار یک تم می‌شوند، مثلاً در دهه ۸۰ مسئله خیانت، تم بیشتر فیلم‌های روی پرده بود. در دهه ۹۰ این تم کم‌کم به مسئله اعتیاد و موادمخدر تغییر جهت داد. اگرچه تم خیانت و طلاق همچنان در بسترهای قصه وجود داشت.

یکی از موضوع‌های اصلی فیلم‌های اجتماعی جشنواره فیلم فجر امسال هم مسئله اعتیاد و موادمخدر بود که همین تم در خط اصلی یا قصه‌های فرعی فیلم موجب می‌شد تا تصویر سیگار کشیدن شخصیت‌های زن و مرد فیلم‌ها بیشتر به نمایش گذاشته شود. اگر تا چند سال پیش نمایش سیگار کشیدن زنان یکی از تابوهای تصویری در فیلم‌ها بود و سینماگران با ترفندهایی سعی می‌کردند که این تصویر به سیگاری در دست یا نمایی از پشت سر محدود شود، ولی اکنون هیچ ابایی از نشان دادن سیگار کشیدن زنان ندارند. در فیلم‌های فجر امسال، تصویر سیگار کشیدن مردان و حتی زنان به تصویر عادی بدل شده بود که گاهی محور قصه هم بر همان اساس پیش می‌رفت.

عده‌ای بر این باورند که سینما رسانه‌ای فرهنگساز است که به دلیل جذابیت‌های این مدیوم با قدرت تأثیرگذاری بالا، ممکن است مخاطبان را ترغیب به رفتاری کند که یکی از رفتارهای ناهنجار، سیگار کشیدن به‌ ویژه با ژست‌های خاص باشد.

* یافتن ریشه‌های اصلی ماجرا

این مسئله در سینمای ایران به وخامت سینمای جهان و به‌ ویژه تولیدات سریال‌های تلویزیونی جهانی نیست. یکی از شخصیت‌هایی که موجب ترویج سیگار کشیدن در بین مخاطبان این سریال‌ها شد، شخصیت کارآگاه راستین‌کول در فصل نخست مینی‌سریال «کارآگاه واقعی» محصول شبکه اچ‌بی‌او بود که در سال ٢٠١٤ میلادی به شدت مورد توجه مخاطبان سریال‌های پلیسی قرار گرفت. یکی از نکاتی که توجه برخی طرفداران این سریال را به خود جلب کرد، مدل سیگار کشیدن کارآگاه راستین‌کول با بازی متیو مک‌کانهی بود. این بازیگر هر بار که به سیگار خود پُک عمیق می‌زد، صدای سوختن توتون در فضا طنین‌انداز می‌شد یا مدل خاص سیگار کشیدن شخصیت تامی‌شلبی با نقش‌آفرینی کیلین‌مورفی در سریال «پیکی بلایندرز» که با دود کردن بیش از یک‌هزار نخ سیگار برای بازی در این سریال، سلامتی‌اش هم مورد تهدید واقع شده بود، از اثرگذارترین ژست‌های سیگار کشیدن شخصیت‌های قهرمان و ضدقهرمان سریال‌های تلویزیونی در جهان است.

پرسش اینجاست آیا نشان دادن تصویر سیگار کشیدن در فیلم‌های سینمایی ایرانی می‌تواند روی قشر جوان و نوجوان اثرگذار باشد؟ طهماسب صلح‌جو، منتقد سینمایی معتقد است: سینما یا پدیده‌های فرهنگی نمی‌توانند در ترویج سیگار کشیدن تأثیری داشته باشند. اگر سینما را کنار بگذاریم و بسترهای تاریخی این پدیده‌ها را بررسی کنیم می‌بینیم مسائلی همچون سیگار کشیدن یا مشروب نوشیدن پیش از سینما وجود داشته است. آن موقع چه چیزهایی موجب شده بود که مردم سراغ این‌ها بروند؟ به نظرم ریشه‌یابی ترویج سیگار کشیدن، دلایل دیگری دارد که کمتر به آن‌ها توجه می‌شود و چون پرده سینما عیان است به آن هجمه وارد می‌کنند و می‌گویند سینما دارد سیگار کشیدن را رواج می‌دهد.

وی با بیان اینکه سینما آسیب‌های اجتماعی را نشان می‌دهد چون آینه جامعه است، خاطرنشان می‌کند: به نظر شما کسی که فیلم‌های ایرانی را می‌بیند، هوس می‌کند که سیگار بکشد؟ معمولاً در فیلم‌های ما شخصیتی که سیگار می‌کشد فردی آسیب‌دیده و بیچاره است که هیچ تماشاگری با او همذات‌پنداری نمی‌کند، چطور این شخصیت می‌تواند تبلیغ سیگار کشیدن را بکند؟

* سیگار روی لب شخصیت‌های منفور

سینمای جهان در دهه ۵۰میلادی، قهرمان‌هایی داشت که با ژست خاصی سیگار می‌کشیدند مانند هامفری بوگارت ولی آن زمان تبلیغ سیگار جزو سیاست‌های سینمای آن دوره بود، چون کمپانی‌های تولید سیگار از این فیلم‌ها حمایت می‌کردند و همه توان خود را معطوف تبلیغات غیرمستقیم در سینما کرده بودند. صلح‌جو با بیان این مثال توضیح می‌دهد: چنین شرایطی ممکن است روی تماشاگر تأثیر بگذارد، ولی در فیلم‌های سینمایی دهه اخیر ایران، آدم‌های بیچاره‌ای که زندگی‌شان برباد رفته است، سیگار می‌کشند که اتفاقاً ضدتبلیغ است، چون برای تماشاگر جذابیت ندارد که با آن شخصیت همذات‌پنداری کند. مثلاً در فیلم «سه کام حبس» یک زن گرفتار و بیچاره را نشان می‌دهد که پنهانی و دور از چشم شوهرش سیگار می‌کشد و ته سیگارهایش را توی چاه آشپزخانه می‌ریزد که سرانجام گنداب آن از چاه بالا می‌زند، یعنی گند زندگی این زن درآمده است. چنین شخصیتی جذابیتی برای همذات‌پنداری با مخاطب ندارد.

به باور او، سینمای ایران با این وضعیت نمی‌تواند تأثیری روی ترویج سیگار کشیدن داشته باشد، وقتی در فیلم‌ها، شخصیت‌های بیچاره و بدبخت سیگار می‌کشند الگوسازی نمی‌کنند، چون مردم از قهرمانی تأثیر می‌پذیرند که آن قهرمان را دوست داشته باشند. حتی این قاعده در فیلمفارسی‌ها هم رعایت می‌شد که یک قهرمان دوست‌داشتنی، سیگاری نباشد یا به اصطلاح سیگار را با سیگار روشن نکند.

این منتقد سینمایی می‌گوید: اگر واقع‌بین باشیم می‌بینیم که سینمای ایران تأثیری در ترویج سیگار کشیدن ندارد و اثر شبکه‌های اجتماعی و سریال‌های خارجی روی قشر جوان و نوجوان خیلی بیشتر است. اگر صحنه‌های سیگار کشیدن عده‌ای آدم گرفتار و بیچاره را روی پرده سینما می‌بینیم به این دلیل است که فیلم‌سازان خودشان را ملزم می‌دانند واقعیت‌های جامعه را منعکس کنند.

وی با اشاره به سریال‌های پربیننده جهان که در ایران هم مخاطبان زیادی دارند، یادآور می‌شود: مثلاً شخصیتی همچون تامی‌شلبی در سریال «پیکی بلایندرز» که سرتاپایش پر از شرارت و بدی است، به شدت سیگار می‌کشد و شیوه خاصی هم برای سیگار کشیدن دارد، این شخصیت و شیوه خاص سیگار کشیدنش ممکن است روی بیننده اثرگذار باشد.

* بین بد و بدتر

عده‌ای این پرسش را دارند چرا برخی از ساختارها و قواعد فرهنگی در سینمای ایران شکسته شده ‌است؟ به باور آن‌ها حتی در سینمای هالیود و بالیوود هم قواعدی حاکم شده که هنرپیشه اصلی و مثبت فیلم که می‌تواند برای نوجوانان الگو باشد، سیگار نمی‌کشد. فقط شخصیت‌های منفی و سردسته تبهکاران سیگار می‌کشند، آن هم در پلان‌های محدود، اما برخی فیلم‌های ایرانی، سیگار کشیدن شخصیت‌ها اعم از مرد و زن، شخصیت مثبت و منفی را امری کاملاً عادی و به فراوانی نشان می‌دهند. به گفته آن‌ها این نمایش‌ها می‌تواند با تکرار در فیلم‌های مختلف، تأثیرات منفی روی جامعه به‌ویژه نوجوانان و جوانان داشته باشد.

محسن علی‌اکبری، تهیه‌کننده سینما در این باره به خبرنگار ما می‌گوید: مسئله سیگار کشیدن در سینما که بخش خوب ماجراست و شاید در وضعیتی که سینمای ایران قرار دارد، چندان آسیب جدی تلقی نشود، باید جلو اتفاقات بدتری که در سینما می‌افتد و مرزهای اخلاقی را می‌شکند، گرفته شود. باید از مفهوم خانواده در این سینما مراقبت شود.

به باور او، شوخی‌های جنسی و مبتذلی که در برخی فیلم‌ها دیده می‌شود، اصلاً شایسته سینمای ایران نیست. موضوع خیانت، طلاق و فروپاشی خانواده هم سهم قابل‌توجهی از محتوای فیلم‌های روی پرده را تشکیل می‌دهد که مسئله سیگار کشیدن و حتی نمایش سیگار کشیدن زنان، در برابر این معضلات در رده‌های پایین‌تر قرار می‌گیرد.