قدس آنلاین: حوزه آموزش در کشور ما نیز همچون دیگر بخش‌ها از این تغییر بی‌نصیب نماند. با تعطیلی اجتناب‌ناپذیر مدارس و دانشگاه‌ها، مسئولان آموزشی تدابیری را برای جبران عقب‌ماندگی دانش‌آموزان و دانشجویان به کار بستند. راه‌اندازی شبکه شاد، برگزاری کلاس‌ها و آزمون‌های مجازی را می‌توان از جمله این اقدام‌ها دانست.

با این حال آنچه در این مجال اهمیت دارد و باید به آن اهمیت داد ضرورت توجه به پیش‌نیازها و پیامدهای این‌گونه آموزش‌هاست. به تعبیری دیگر آنچه همزمان با ادامه این‌گونه آموزش‌ها به آن نیاز داریم، وجود پیوست فرهنگی است.

دانشگاه تهران با درک این ضرورت، نخستین پیوست فرهنگی آموزش‌های مجازی را تدوین کرده است تا بتواند خلأهای موجود فرهنگی در موضوع فعالیت‌های مجازی این دانشگاه و حتی سایر دانشگاه‌های کشور را پر کند و پشتوانه قوی برای این نوع فعالیت‌ها باشد.

ضرورت تدوین و اجرای پیوست‌فرهنگی

دکتر زارع چاهوکی، مدیرکل فرهنگی و اجتماعی دانشگاه تهران در توضیح بیشتر پیوست فرهنگی آموزش الکترونیکی به قدس می‌گوید: با توجه به شیوع ویروس کرونا، کلاس‌های آموزش حضوری دانشگاه تهران از اسفند ماه تعطیل شد و همه برنامه‌های آموزشی به سمت آموزش مجازی و الکترونیکی رفت. خوشبختانه چون زیرساخت‌های خوبی در این حوزه داشتیم، کلاس‌ها و برنامه‌های آموزشی به صورت مجازی با اینکه تجربه اول بود، به خوبی برگزار شد. از آنجا که در این روش جدید متناسب با نوع بستر آموزشی باید ملزومات و ساز و کارهایی در حوزه اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی نیز مشخص می‌شد تا کاربران سیستم با حقوق و وظایف خود به خوبی آشنا باشند و به صورت مؤثر و کارآمد بتوانند از سیستم آموزش الکترونیکی استفاده کنند، از این رو موضوع تدوین پیوست آموزش الکترونیکی در دستور کار قرار گرفت.

وی با اشاره به اینکه پیوست فرهنگی آموزش مجازی تدوین شده توسط دانشگاه تهران دارای بخش‌های مختلفی است، می‌افزاید: در واقع معیارها و شاخص‌هایی که ارزشی و هنجاری هستند را در یاددهی و یادگیری الکترونیکی آوردیم که موارد و مباحث مختلفی را شامل می‌شود. بحث تعهد به اخلاق حرفه‌ای، رعایت حفظ حریم خصوصی افراد، توجه به عدالت و انصاف، احترام متقابل، پرهیز از استراق سمع، کپی‌رایت و خودداری از سرقت علمی تنها بخشی از آن است. البته بعضی از این مباحث ممکن است با مسائل آموزش حضوری همپوشانی داشته باشد که در این زمینه می‌توان به بحث کپی‌رایت و رعایت پوشش متداول جامعه در کلاس الکترونیکی، میزان تحمل و تاب‌آوری استاد و دانشجو و... اشاره کرد. به هر حال ما پیوست فرهنگی مربوط به این حوزه را به شکلی تدوین کرده‌ایم تا بتوانیم هم فضای اخلاقی مناسبی را ایجاد کنیم و هم نشاط علمی داشته باشیم.

زارع چاهوکی می‌افزاید: بخشی از پیوست یاد شده، استادان و اعضای هیئت‌علمی دانشگاه را دربرمی‌گیرد، در واقع ملاحظات و ارزش‌های اخلاقی که اعضای هیئت‌علمی و دانشجویان و در کل سیستم یاددهی-یادگیری الکترونیکی باید رعایت کنند، در این پیوست پیش‌بینی شده است. همچنین طبق پیوست فرهنگی سیستم آموزشی دانشگاه و مرکز انفورماتیک آن هم باید برخی ملاحظات مثل پاسخگویی، ارتقای توانمندی و ظرفیت شبکه الکترونیکی، پشتیبانی و متناسب‌سازی سامانه برای دانشجویان مختلف و از جمله دانشجویان خاصی که مشکلات جسمی حرکتی دارند را در بربگیرد. در مجموع برای آموزش الکترونیکی به کاربران، قوانین، مقررات و مسائلی از این دست را در پیوست فرهنگی گنجانده‌ایم تا بتوانیم آموزشی مؤثر را با در نظر گرفتن ملاحظات فرهنگی و اخلاقی داشته باشیم .

وی، پیوست فرهنگی آموزش الکترونیکی تدوین شده را جامع می‌خواند و می‌گوید: در اوایل آموزش به روش مجازی، آیین‌نامه‌ها و مقررات مربوط به این نوع آموزش خیلی شفاف نبودند، به همین دلیل در پیوست فرهنگی علاوه بر اصلاح کیفی روش‌های آموزش الکترونیکی و ایجاد تحول در آموزش‌های الکترونیکی و برنامه‌ریزی برای ارزیابی و سنجش و نظارت بر برگزاری کلاس‌های مجازی به عنوان مصادیق و ملاحظات آموزش مجازی، مقررات و آیین‌نامه آموزش مجازی را شفاف کردیم. به عبارتی می‌توان گفت این پیوست ملاحظات اخلاقی و فرهنگی همه مسائل حوزه آموزش مجازی را دربرمی‌گیرد.

ابزاری برای جاری‌شدن فرهنگ در روح جامعه

مدیرکل فرهنگی و اجتماعی دانشگاه تهران به بحث ضرورت تدوین و اجرای پیوست فرهنگی آموزش الکترونیکی می‌پردازد و می‌گوید: طرح پیوست فرهنگی به دنبال مفهوم راهبردی مهندسی فرهنگی و با هدف کاهش آثار منفی ناشی از اجرای طرح‌ها و پیشبرد آثار مثبت ناشی از اجرای آن‌ها و همراستایی با الگوهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مطرح شده است. پیوست فرهنگی، ابزاری برای ساماندهی، پیش‌بینی و هدایت چگونگی جاری ‌شدن فرهنگ در روح تک‌تک اعضای جامعه است؛ بنابراین هر جایی که بار فرهنگی شکل گرفته باشد، ارائه پیوست فرهنگی برای آن متصور است. یکی از مهم‌ترین حوزه‌های طراحی پیوست فرهنگی، حوزه آموزش دانشگاهی است. به دنبال وجود برخی چالش‌های محیطی، مالی، انسانی، تکنولوژیک و تغییرات مکانی و زمانی و همچنین شکل‌گیری و توسعه بحران‌های فراگیر مانند شیوع ویروس کرونا، آموزش‌های سنتی مبتنی بر حضور فیزیکی در کلاس‌های درس جای خود را به آموزش الکترونیکی داده است؛ بنابراین آموزش الکترونیکی یکی از روش‌های نوین آموزشی است که امروزه بیشترین رشد را در صنعت آموزش به خود اختصاص داده است. اگرچه یاددهی-یادگیری الکترونیک با استفاده‌ روزافزون از فناوری‌های ارتباطی جدید، منجر به راحتی و آزادی فراگیران در دسترسی و مدیریت اطلاعات و ایجاد فرصت‌های متعدد می‌شود، اما نظر به نو بودن و فقدان سازوکارهای مشخص، مسائل و تهدیدهایی را در حوزه‌های فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی ایجاد کرده است. بنابراین به ‌منظور استفاده مؤثر و کارآمد از آموزش الکترونیکی، آشنایی کاربران (اعضای هیئت‌علمی و دانشجویان) با حقوق و تکالیف خود و کاهش مشکلات ناشی از آن، لازم است به تمامی ابعاد آموزش الکترونیکی از قبیل سیستم‌های مدیریت یاددهی-یادگیری، کیفیت محتوا، روش‌های اجرا و مدیریت آموزش، توجه ویژه‌ای معطوف شود. از این رو در پیوست فرهنگی به وجوه مختلف آموزش الکترونیکی و ملاحظات فرهنگی و اخلاقی در این حوزه توجه شده است.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا دانشگاه‌های دیگر کشور هم باید دارای پیوست فرهنگی آموزش مجازی باشند، می‌گوید: اعتقاد داریم هر طرح تازه‌ای که بخواهد در حوزه‌های مختلف اجرا شود، باید دارای پیوست فرهنگی باشد و جنبه‌های اخلاقی و فرهنگی در آن مدنظر قرار گیرد. ما زمانی که بخواهیم از تکنولوژی آموزش الکترونیکی استفاده کنیم، باید ضمن فراهم آوردن ابزار و سیستم‌های لازم، ملزومات فرهنگی و اخلاقی آن را نیز فراهم آوریم.

زارع چاهوکی می‌افزاید: پیوست فرهنگی آموزش الکترونیکی محدودیت خاصی برای دانشجویان ایجاد نمی‌کند. در واقع موضوعاتی که در این پیوست آمده پیشتر هم رعایت می‌شد. یعنی در آموزش حضوری حتی ممکن است ضوابط سختگیرانه‌تر هم باشد، اما در آموزش مجازی ضوابط متناسب با این فضاست. مثلاً چون در آموزش مجازی گاهی احساس می‌شود استاد یا دانشجو می‌تواند غیررسمی در کلاس حاضر شود، این موضوع را به آن‌ها گوشزد کردیم. یا در ارتباط با صداقت تلاش کردیم واقعاً دانشجو در کلاس مجازی حضور داشته باشد و یا هنگام آموزش، اطلاعات شخصی افراد به اشتراک گذاشته نشود. تلاش کرده‌ایم مواردی را که جزو ملزومات استفاده مطلوب از فضای‌مجازی است، در این پیوست بیاوریم.

وی با اشاره به اینکه دانشجویان و اعضای هیئت‌علمی، بسیاری از موضوعات پیوست را رعایت می‌کنند ، تصریح می‌کند: فقط شاید از بعضی موضوع‌ها آگاهی لازم نداشته باشند که ما سعی کرده‌ایم متناسب با فضای آموزش الکترونیکی برخی موارد را با عنوان ملاحظات فرهنگی و اخلاقی ذکر کنیم که دانشجویان، استادان و سازمان دانشگاه باید آن‌ها را رعایت کنند.

ضمانت اجرایی این پیوست چیست؟

وی، پیوست فرهنگی تدوین شده از سوی دانشگاه تهران را قابل تعمیم به دیگر دانشگاه‌ها می‌داند و می‌گوید: این پیوست می‌تواند در دانشگاه‌های دیگر نیز مورد استفاده قرار گیرد. البته ممکن است سایر دانشگاه‌ها بر حسب مقتضیات خود در آن تغییراتی ایجاد کنند.

وی در پاسخ به این پرسش که اگر دانشجویان و استادان به پیوست فرهنگی آموزش الکترونیکی توجه نکنند، در این صورت دانشگاه چه اقدامی خواهد کرد، می‌گوید: برخی مسائل که به حوزه فرهنگی، اجتماعی و هنجارها مرتبط می‌شود را می‌توان با توصیه‌های اخلاقی حل کرد، ولی برای یک بخش دیگر باید برنامه‌ریزی کنیم و دنبال سازوکاری برای اجرایشان باشیم. به هر حال آموزش الکترونیکی چند ماه است که در سیستم آموزش ما به صورت رسمی مطرح شده و هنوز به خوبی جا نیفتاده است؛ بنابراین باید برنامه‌ریزی کنیم تا بحث ضمانت اجرایی آن را هم داشته باشیم.

زارع چاهوکی در خاتمه به بحث پیامدهای عدم‌استفاده از پیوست فرهنگی از سوی دانشگاه‌ها می‌پردازد و تصریح می‌کند: آموزش الکترونیکی در حوزه آموزش عالی کشور جدید بوده و از آنجا که آموزش در قالب یک سیستم مجازی صورت می‌گیرد، این نوع آموزش فرصت و تهدیدهای متعددی را ممکن است ایجاد کند. در تدوین پیوست فرهنگی تلاش ‌شد با استفاده حداکثری از فرصت‌های ایجاد شده، تهدیدها در حوزه‌های فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی به حداقل برسد.