قدس آنلاین: مجموعه مستند ۱۳ قسمتی «سرطان اجتماع» با محوریت مفاسد اقتصادی به کارگردانی و تهیه‌کنندگی محسن اسلام‌زاده آماده پخش شده است. این مجموعه به سفارش شبکه مستند سیما تولید شده و مؤسسه اندیشه شهید آوینی در تولید آن مشارکت دارد. در هر یک از بخش‌های این مجموعه به یکی از مشکلاتی که منجر به مفاسد اقتصادی در کشور می‌شود، پرداخته شده است. مخاطبان در این مجموعه مستند از مسائلی آگاه می‌شوند که سد راه تولید در کشور است. قسمت اول این مجموعه «خصوصی‌سوزی» نام داشت که به پرونده فساد در واگذاری ماشین‌سازی تبریز می‌پرداخت و فانوس‌طلایی بهترین فیلم را در جشنواره فیلم عمار کسب کرد. دیگر قسمت‌های این مجموعه پس از اتمام آن از شبکه مستند سیما روی آنتن خواهد رفت. درباره جزئیات ساخت این مجموعه مستند با محسن اسلام‌زاده گفت‌وگو کردیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

پیشینه مستندسازی شما بیشتر در حوزه بین‌الملل است، اما این بار به سراغ موضوع مفاسد اقتصادی رفته‌اید، ساخت مجموعه مستند «سرطان اجتماع» چطور کلید خورد؟

همین‌طور است، بیشتر مستندهای من در حوزه بین‌الملل است، ولی موضوع عدالت اجتماعی همواره در سرفصل کارهایم بوده است. در گذشته آثاری در این باره داشتم که پخش نشده است. با توجه به اینکه مبارزه با مفاسد اقصادی و عدالت‌خواهی از اولویت‌های امروز کشورمان است، قصد داشتم در این‌باره مستند بسازم. البته پیشنهادهایی هم می‌شد، ولی قبول نمی‌کردم چون می‌دیدم چیزی نیست که دنبالش هستم، ولی وقتی متوجه شدم چند مرکز پژوهشی روی گلوگاه‌های فساد اقتصادی کار کرده‌اند و بخش‌هایی که منجر به فسادهای گسترده و متعدد شده را یافته‌اند و برای مقابله با آن راهکار دارند، راغب شدم در این مورد کار کنم. دوستان این مراکز به تلویزیون پیشنهاد داده بودند که درباره این موضوعات مستند ساخته شود و مدیر وقت شبکه مستند، ساخت این مجموعه را به من محول کرد. وقتی جزوه پژوهشی آن‌ها را خواندم به آن‌ها گفتم شما تاکنون کجا بودید! من ۱۰ سال است دنبال شما هستم. برنامه‌ریزی برای ساخت این مجموعه در زمستان ۹۷ انجام شد و روند پژوهش را آغاز کردیم. سرفصل‌ها و گلوگاه‌های فساد نیاز به توضیح داشت، چندین جلسه با پژوهشگران برگزار کردیم تا مباحث را به طور کامل به ما توضیح بدهند. از ابتدا می‌خواستیم مستند، راوی داشته باشد به همین دلیل آقای یاسر قدسی که در این زمینه سوابق خوبی دارند و اهل رسانه هستند را به کار دعوت کردیم. تصمیم گرفتیم در این مجموعه راهکار هم پیشنهاد بدهیم، یعنی اگر از معضل حرف می‌زنیم، راهکار رفع آن مشکل را هم ارائه بدهیم. راهکارهایی توسط گروه‌های پژوهشی انجام شده بود که بخشی از آن اجرا شده یا در حال اجرا بود، ولی باید ضریب می‌گرفت. برای اینکه کار خیلی انتزاعی نباشد و برای عینی شدن بخش کارشناسی، در هر قسمتی یک مورد فساد مرتبط با بحث را بررسی کردیم تا صحبت از آن مورد فساد، ملموس‌تر و مستند جذاب‌تر شود. طرح را به شبکه مستند دادیم و مؤسسه اندیشه شهید آوینی هم در تولید این مجموعه‌مستند ما را کمک کرد.

مستند «خصوصی‌سوزی» که در عمار جایزه گرفت مربوط به همین مجموعه مستند است؟

بله، تولید ما از شهریور سال گذشته آغاز شد و به دنبال فرصتی بودیم که یکی از قسمت‌های این مجموعه را به مخاطب نشان دهیم تا بازخوردها را ببینیم، همچنین خبری از تولید این مجموعه مستند منتشر کنیم. جشنواره عمار موقعیت خوبی بود، برای همین یک قسمت از مجموعه را تدوین کردیم و به جشنواره رساندیم که خوشبختانه شاهد بازخوردهای خوبی بودیم. البته پس از آن روی قسمت «خصوصی‌سوزی» اصلاحاتی داشتیم تا مجموعه یکدست‌تر شود. درست است که هر قسمت از مجموعه «سرطان اجتماع» دارای یک موضوع واحد و مشخص است که به تنهایی می‌تواند یک مستند مستقل باشد، ولی نخ تسبیح همه قسمت‌ها، نشان دادن گلوگاه‌های فساد اقتصادی و مسئله عدالت‌خواهی است.

کدام مؤسسه، پژوهش درباره گلوگاه‌های فساد اقتصادی را انجام داده بود؟

این جزوه توسط شبکه کانون‌های تفکر ایران «ایتان» و قرارگاه مبارزه با مفاسد اقتصادی تنظیم شده بود که هسته اولیه آن، بچه‌های بسیج دانشجویی هستند. این‌ها کارهای پژوهشی خوبی انجام داده‌اند که قابل استفاده برای تولید مستند است.

برای ساخت این مجموعه مستند به مناطق مختلف ایران رفتید؟

بله، برای ساخت این مجموعه به شهرهای مختلف رفتیم، از تبریز تا سیستان وبلوچستان، قم، تهران، لرستان، خوزستان و ... مستند گستردگی وسیعی دارد. هدف من، فرار از ساخت مستند آرشیوی بود. سعی کردیم مستند تولیدی باشد و در جاهایی که احساس کردیم حرفی برای شنیدن وجود دارد، به آنجا رفتیم. مثلاً برای یک سکانس دو، سه دقیقه‌ای، تیم ما به مرز میرجاوه در سیستان و بلوچستان اعزام شد، چون تأکید داشتیم یک کار تولیدی تمیز و با فرم خوب ساخته شود.

از دشواری‌های کار ساخت مستند تحقیقی می‌گویید، به هر حال موضوع فساد اقتصادی ممکن است موجب تهدید جایگاه برخی مدیران دولتی یا افشاگری مدیران خصوصی شود، موانعی برای کارتان ایجاد شد؟

تولید این مجموعه بسیار دشوار بود، چون در گام نخست روی محتوا باید به تحلیل خوب و درستی می‌رسیدیم تا موارد خوبی را مطرح کنیم. از سوی دیگر باید مسئولان را متقاعد می‌کردیم تا چنین مواردی از فساد اقتصادی در این مجموعه مطرح شود و باید مجوزهایی از مقام‌های قضایی و ارگان‌های مختلف می‌گرفتیم. در مرحله دوم، ساخت این مجموعه پروسه تولید سختی داشت. هر قسمت از این مجموعه مستند، قصه مستقل و مورد مجزایی داشت که باید کارشناس‌های خاص همان مورد را می‌آوردیم که پروسه تولید را سخت و طولانی می‌کرد. موضوع باید برای خودمان باز می‌شد و به درک درستی از این ماجرا می‌رسیدیم، سپس باید آدم‌هایی که از این ماجرا اطلاعاتی داشتند یا دخیل در آن بودند را توجیه می‌کردیم که جلوی دوربین صحبت کنند و این کار بسیار سختی بود. بارها و بارها، قسمت‌ها را تغییر دادیم، تا نیمه راه می‌رفتیم و متوجه می‌شدیم که اولویت‌های بزرگ‌تری وجود دارد. بارها طرح را تغییر دادیم و همواره در حال مشورت هستیم، چون کار بسیار حساس است. امیدواریم بتوانیم به سلامت از این مسیر سخت بگذریم.

افرادی بودند که حاضر به مصاحبه نشوند؟

بله، این کار حساسیت‌برانگیز بود. عده‌ای از همان اول حاضر به مصاحبه نشدند، عده‌ای قول دادند و نیامدند. برخی هم مصاحبه شان ضبط می‌شد و پیگیری می‌کردند که پخش آن به ضرر ما نباشد. به هر حال لبه کار تیز است و ممکن است برای ما مشکلاتی به وجود بیاورد، اما سازندگان این مستند پای حرفشان هستند و تبعات آن را می‌پذیرند.

یعنی تبعات و هزینه‌های اجتماعی کار را می‌پذیرید؟

ما تمام تلاش خودمان را می‌کنیم که کار به لحاظ مسائل حقوقی، خلأ یا مشکلی نداشته باشد و از کارشناسان حقوقی هم مشورت گرفتیم، ولی گاهی اتفاقات جور دیگری رقم می‌خورند. مفسدان هم ساکت نمی‌نشینند، چون پول و وکیل دارند و امکان دارد  دردسرهایی درست کنند، البته برایمان اهمیتی ندارد، چون حرف صریح و درست را باید گفت تا مشکلات اصلاح شود.

آیا در روند ساخت، تهدید شدید؟

پیشنهاد رشوه نشده، چون سابقه من مشخص است و با چنین موردی روبه‌رو نشدم. خوشحالم دغدغه‌ای را در مسئولان نظارتی می‌بینم که از ما می‌خواهند معضلات را به تصویر بکشیم تا مردم مطالبه‌گری کنند و مسئولان ذی‌ربط هم پیگیری مجدانه‌تری داشته باشند. عده‌ای می‌گویند کسی درباره مفاسد اقتصادی کار نمی‌کند و راهکارشان اعدام است، در حالی که اینطور نیست. ما در حوزه پژوهش و ضابطین قضایی که پرونده‌های فساد را پیگیری می‌کنند، افراد پیگیری داریم که دارند خوب کار می‌کنند. البته مبارزه با مفاسد اقتصادی، مبارزه با جرایم یقه‌سفیدها و کسانی است که نفوذ بالایی دارند. آن‌ها هم زورشان زیاد است و قوانین و تبصره‌ها را بلدند که می‌توانند مقاومت‌های جدی در این باره داشته باشند و برای کسانی که نگاه اصلاحی دارند، دردسر درست کنند، ولی افراد درستی که به دنبال اصلاح هستند از طریق برخورد قضایی با متهمان و مفسدان و وضع قوانین پیشگیرانه، کار خودشان را می‌کنند. ما در لایه‌های زیرین این مجموعه مستند، این مراکز را می‌بینیم، پژوهشگرانی که راهکار دارند و فقط نمی‌گویند که فلان مفسد را بگیر و اعدام کن تا درست شود. اصلاً تیتراژ مستند ما می‌گوید، چرا با اعدام برخی مفسدان، وضعیت اصلاح نشد؟ روشن است که فضا باید ایجابی باشد نه سلبی. رهبری بارها بر یکپارچگی سامانه‌های کشور تأکید کردند و ما انرژی گرفتیم، وقتی تأکیدات ایشان را دیدیم. الکترونیکی کردن امور اداری، جلوی بسیاری از مفاسد را می‌گیرد و موجب شفاف‌سازی و عملکرد بهتر نهادهای نظارتی می‌شود.

چرا برایتان اهمیت داشت این مجموعه مستند در تلویزیون نمایش داده شود و چرا اهمیت دارد که مردم باید از گلوگاه‌های فساد مطلع باشند؟

اکنون تلویزیون یکی از مهم‌ترین و گسترده‌ترین رسانه‌های کشور است. اگرچه فضای مستند «سرطان اجتماع» تلخ و ناراحت‌کننده است، ولی سیاه نیست، بدون راهکار هم نیست و به بن‌بست نمی‌رسد. در این مستند فرزندان این کشور را هم می‌بینیم که چطور با تمام وجود دارند علیه فساد کار می‌کنند و فرهنگ امیدواری را ترویج می‌دهند. در مستند نشان می‌دهیم که چقدر مبارزه با فساد سخت است و این مهم، یک امر دستوری نیست بلکه باید فرهنگ و قوانین حاکم بر کشور اصلاح شود. این طور نیست که با فقط برخورد قضایی و بعضاً دستوری، یک‌شبه فساد در کشور ریشه‌کن شود، بخش مهمی از ماجرا، مسئله فرهنگی است و باید آموزش داده شود تا جلوی فساد گرفته شود. عدم‌یکپارچگی سامانه‌ها موجب بروز مشکلات و فسادهای زیادی شده است، راهکار وجود دارد، اما درست اجرا نمی‌شود. ما در این مجموعه به ماجرای قاچاق سوخت، زنجیره تأمین کالا، خصوصی‌سازی، قوانین حمایت از افشاگران فساد، پروسه تخصیص ارز، زمین‌خواری، تسهیلات و ضمانت‌های بانکی و... پرداختیم و امیدواریم مجموعه خوبی ساخته شود.