با وجود این همچنان پرسش‌های زیادی در ذهن مردم وجود دارد، مثل اینکه مرگ مغزی چیست؟ چرا به وجود می‌آید؟ چطور از آن جلوگیری کنیم؟ هزینه پیوند اعضا چقدر است؟ قلب یک فرد مرگ مغزی چه مسیری را طی می‌کند تا در سینه فرد گیرنده به تپش دربیاید و پرسش‌هایی از این دست که بهانه‌ای برای گپ و گفت صمیمی با دکتر ابراهیم خالقی، مسئول مرکز فراهم‌آوری اعضای پیوندی دانشگاه علوم پزشکی مشهد شد که در ادامه می‌خوانید.
بگذارید از اینجا شروع کنیم که اصلاً داستان پیوند اعضا از چه زمانی در مشهد آغاز شد؟
مرگ مغزی ۵۰ سال پیش برای نخستین بار در دنیا تعریف شد و در مورد کسی به کار می‌رود که قشر و ساقه مغزش از بین رفته اما هنوز ضربان قلب دارد، نفس نمی‌کشد اما به کمک دستگاه تنفس اکسیژن را به بدن او می‌رسانند. این فرد از نظر پزشکی فوت شده محسوب می‌شود. دنیا کم‌کم به این نتیجه رسید از اعضای بدن این افراد برای پیوند به بیماران نیازمند عضو استفاده کند اما مشکلی که ما در ایران برای این کار داشتیم بحث‌های شرعی و فقهی بود که در تاریخ ۳۱ اردیبهشت سال ۶۸ توسط امام خمینی(ره) حل شد؛ وقتی وزیر بهداشت وقت از ایشان استفتا کرد، فتوایی صادر کردند مبنی بر اینکه اهدای اعضای افراد مرگ مغزی مجاز است. پس از این فتوا ۱۱ سال طول کشید تا پیوند اعضای مرگ مغزی در مجلس به تصویب رسید و تقریباً از همان زمان سه دانشگاه علوم پزشکی در مشهد، تهران و شیراز کار را آغاز کردند و به این ترتیب واحد فراهم‌آوری اعضای پیوندی شکل گرفت.
پیوند در مورد بعضی اعضا مثل کلیه‌ها از فرد زنده هم صورت می‌گیرد. البته پیوند تکه‌ای از کبد هم بین پدر و مادر و اولاد در حالت زنده انجام می‌شود. اما در مورد سایر اعضا مثل پانکراس و قلب پیوند از شخصی انجام می‌شود که مرگ مغزی است و دیگر امیدی به برگشتش وجود ندارد.
در مرکز فراهم‌آوری اعضای پیوندی چه کاری انجام می‌شود؟
در این مرکز سه کار انجام می‌شود؛ اول اثبات اینکه بیمار مرگ مغزی است، دوم آیا این فرد مناسب اهدای عضو هست یا خیر و سوم جلب رضایت خانواده و پیوند اعضا به بیمارانی که در فهرست انتظار هستند.
چه اعضایی امکان اهدا دارند؟
کلیه‌ها، کبد، قلب، ریه‌ها، لوزالمعده و روده از داخل بدن و نیز بافت مثل پوست، قرنیه، تاندون، غضروف و استخوان قابل اهداست.
آیا فرد مرده غیر از مرگ مغزی هم می‌تواند اهداکننده عضو باشد؟
پس از مرگ ارگان‌های داخلی بدن در کمتر از نیم ساعت از کار می‌افتند و امکان پیوند وجود ندارد اما بعضی بافت‌ها و نسوج مانند پوست، قرنیه‌ها و دریچه‌های قلب پس از ۲۴ تا ۷۲ ساعت از زمان مرگ قابلیت پیوند دارند. البته بعضی نسوج را می‌توان با فرآوری و نگهداری در بانک نسوج برای ماه‌ها نگهداری کرد و بعد به افراد گیرنده نیازمند اهدا کرد.
بزرگ‌ترین چالش شما در مرکز فراهم‌آوری اعضای پیوندی چیست؟
ما بزرگ‌ترین چالشی که در اهدای عضو داریم نبود باور مردم به مرگ مغزی عزیزشان است. سال ۸۰ که آغاز کردیم خانواده‌ها بحث اهدا را قبول نداشتند اما با کاری که رسانه‌ها انجام دادند و اهدای عضو را به عنوان یک اقدام ایثارگرانه به مردم معرفی کردند این موضوع تا حدی بین مردم پذیرفته شد. اکنون اهدا تقریباً برای مردم پذیرفته شده اما مشکل اینجاست که مرگ مغزی را باور نمی‌کنند.
رضایت خانواده برای اهدای اعضای شخصی که دچار مرگ مغزی شده و کارت اهدای عضو دارد چقدر اهمیت دارد؟
بعضی از کشورها مثل اسپانیا و انگلیس طبق قانون یک پیش‌فرضی دارند و آن اینکه همه افراد مرگ مغزی صاحب کارت اهدای عضو هستند مگر اینکه پیش از حادثه فرم پر کرده باشد که به این کار رضایت ندارد ولی در ایران و خیلی از کشورها رضایت خانواده شخص مرگ مغزی را شرط این کار قرار داده‌اند تا حدی که اگر شخصی کارت اهدای عضو هم داشته باشد و پس از حادثه خانواده‌اش مخالف این موضوع باشند نظر خانواده ملاک عمل است. تاکنون موردی که یک نفر مرگ مغزی کارت اهدای عضو داشته باشد و خانواده‌اش مخالفت کنند نداشتیم برعکس افراد زیادی مرگ مغزی بودند که کارت اهدای عضو هم نداشتند و فقط در زمان حیات به صورت شفاهی این وصیت را کرده بودند که اگر دچار مرگ مغزی شدند اعضایشان اهدا شود و خانواده‌ها رضایت دادند.
وقتی یک نفر مرگ مغزی می‌شود، چند نفر در مرکز فراهم‌آوری اعضا باید تلاش کنند تا پیوندی انجام شود؟
وقتی یک نفر مرگ مغزی می‌شود تیمی بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ نفر همزمان شروع به کار می‌کنند. گروه اول تیمی از متخصصان هستند که باید به فاصله ۱۲ تا ۲۴ ساعت پس از مرگ مغزی این موضوع را تأیید و مدیرکل پزشکی قانونی هم باید این تشخیص را تأیید نهایی کند. گروه دوم با خانواده مرگ مغزی صحبت می‌کنند و رضایت می‌گیرند. تیم ارزیاب هم به عنوان گروه سوم اعضای مرگ مغزی را بررسی می‌کنند و تمام آزمایش‌های پزشکی و اقدام‌های غربالگری را انجام می‌دهند تا مشخص شود چه اعضایی از این فرد قابل اهداست. گروه چهارم تیم نگهداری است که باید در این فاصله اعضای بدن را با اقدام‌های پزشکی مناسب سالم نگه دارد. گروه پنجم تیم اتاق عمل هستند که اعضای قابل پیوند را پس از رضایت خانواده جدا می‌کنند و سپس این ارگان‌ها به بدن گیرنده‌ها پیوند می‌شود. گروه ششم تیمی است که گیرنده‌ها را برای عمل پیوند آماده می‌کنند که برای هر عضو یک گروه تخصصی جدا وجود دارد مثل تیم قلب یا کلیه و کبد.
با توجه به تعداد زیاد افراد نیازمند عمل پیوند، تشخیص اولویت‌ها را چگونه انجام می‌دهید؟
تشخیص اولویت‌ها توسط تیم‌های تخصصی اعضاست. مثلاً در مورد پیوند کلیه اولویت با مدت دیالیز است که هر چه طولانیتر باشد آن فرد اولویت بالاتری برای گرفتن پیوند دارد، فقط دو مورد جزو اورژانس پیوند کلیه هستند یکی اطفال و دیگری افرادی که رگ دیالیز ندارند این افراد در صورت پیوند نشدن جانشان را از دست می‌دهند. در مورد قلب، کبد، ریه و سایر ارگان‌ها و بافت‌ها هم یکسری ملاک‌های پزشکی داریم که بین‌المللی است و بر اساس آن تشخیص اولویت‌ها داده می‌شود.
بابت اهدای اعضا، بیماران نیازمند چقدر پول پرداخت می‌کنند؟
اهدای عضو از مرگ مغزی کاملاً رایگان است البته در بین خانواده‌هایی که می‌خواهند اعضای بدن عزیزشان را اهدا کنند هستند افرادی که غیرمستقیم به دریافت هزینه بابت این کار اشاره می‌کنند اما ما نمی‌پذیریم یعنی این دریافت هزینه خط قرمز ماست چون ارزش کار از بین می‌رود و ما تبدیل به دلال عضو می‌شویم. پس نه تنها پولی به اهداکننده داده نمی‌شود بلکه ایران از معدود کشورهایی است که بابت همه این خدماتی که شرح دادم از گیرنده هم هیچ پولی دریافت نمی‌کند حتی هزینه عمل پیوند! در حالی که هزینه عمل پیوند کبد در برخی کشورها تا ۹۸ هزار دلار است.
چند درصد فوتی‌ها مرگ مغزی هستند؟
از هر ۱۰۰ نفر که فوت می‌کنند یک نفر مرگ مغزی است و این به نظرم توفیقی است که خداوند به یک انسان داده که می‌تواند پس از مرگش از مرگ چند نفر جلوگیری کند و اعضای بدنش مدت بیشتری در این دنیا زندگی کنند.
شیرین‌ترین و تلخ‌ترین لحظات کار شما چیست؟
شیرینی کار ما در این است که بیماری که در یک قدمی مرگ است با انجام پیوند انگار باری دیگر متولد می‌شود و فرصت زندگی کردن را بدست می‌آورد. از سال ۸۰ که اهدای عضو در مشهد آغاز شده تاکنون هزار و دهمین پیوند انجام شده و از این تعداد مرگ مغزی ما توانستیم به بیش از ۴ هزار نفر زندگی دوباره بدهیم. ۴هزار خانوار را از سیاهپوش شدن و گاهی حتی از هم پاشیدگی نجات دادن اصلاً لذتی نیست که در قالب کلمات بتوانیم وصف کنیم. تلخ‌ترین و سخت‌ترین لحظات کار ما در دو جاست؛ یکی زمانی که می‌خواهیم خبر مرگ مغزی عزیزی را به خانواده به خصوص مادرش بدهیم، دوم زمانی که پس از پیگیری زیاد، با یک خانواده نیازمند اهدای عضو تماس می‌گیریم تا بگوییم برای عمل پیوند بیمار را به بیمارستان بیاورند و از آن طرف خط به ما خبر می‌دهند بیمار جانش را از دست داده است.
در این مدت ۱۸ سالی که در این مرکز مشغول به کار هستید، در کل چند مرگ مغزی داشته‌اید؟
در این مدت بیش از ۲هزار و ۵۰۰ نفر مرگ مغزی داشتیم که غیر از هزار و ۱۰ نفر، بقیه خانواده‌ها راضی به اهدای عضو نشدند.من در این مدت ۱۸ سال افرادی دیدم که پیش از اتفاق داعیه نوع‌دوستی داشتند اما زمانی که عزیزشان مرگ مغزی شد نتوانستند اعضایش را اهدا کنند و پدر پیری دیدم که از روستا آمده بود وقتی برایش توضیح دادیم فرزندش مرگ مغزی شده گفت وقتی تقدیر خدا بر این بوده که فرزندم را از من بگیرد چرا من باید اعضای بدنش را از بقیه دریغ کنم و با همان دست‌های پینه‌بسته فرم رضایت‌نامه را انگشت زد.
در این سال‌ها میزان رضایت مردم برای اهدای عضو چه تغییری کرده است؟
در آن اوایل میزان رضایت خانواده‌ها حدود ۱۰ درصد بود که اکنون به حدود ۶۵ تا ۷۰ درصد رسیده است.
عمل پیوند برای شهروندان غیرایرانی هم انجام می‌شود؟
اگر یک نفر اهل کشوری دیگر بخواهد عمل پیوند در کشور ما انجام دهد این کار را برایش انجام می‌دهیم مشروط به اینکه دهنده عضو را هم از کشور متبوع خودش بیاورد. در بحث پیوند یک قانونی داریم به نام Iranian model که بر اساس آن اعضای بدن یک شهروند ایرانی مرگ مغزی را در صورت وجود گیرنده ایرانی به اتباع غیرایرانی پیوند نمی‌زنیم.
بیشترین علت مرگ مغزی‌ها چیست؟
از سال ۸۰ که عمل پیوند در مشهد آغاز شد تا سال ۸۴ بیشترین دلیل مرگ مغزی‌ها تصادف به خصوص با موتورسیکلت بود اما از سال ۸۴ که کلاه ایمنی اجباری شد این نسبت به ۵۰درصد کاهش پیدا کرد و اکنون خوشبختانه مرگ مغزی‌های ناشی از تصادف به کمتر از ۲۰ درصد رسیده است اما در چند سال اخیر مرگ مغزی‌های ناشی از سکته مغزی بین سن ۲۰ تا ۴۰ سال افزایش چشم‌گیری داشته است که به عواملی مانند سبک زندگی، استرس، فشار خون و قند خون بستگی دارد. بر پایه آمار وزارت بهداشت هر روز بین هشت تا ۱۰ نفر در فهرست انتظار، فوت می‌کنند پس مردم باید بیشتر به فکر سلامتی خود باشند.
مرگ مغزی برای فردی که ۱۸ سال هر روز با آن مواجه بوده، چقدر طبیعی شده است؟
من در این مدت ۱۸ سال شاید بالای سر ۲ هزار و ۵۰۰ نفر مرگ مغزی رفته‌ام اما هنوز برایم طبیعی نشده و واقعاً متأثر می‌شوم. اصلاً رنج و درد و مرگ همنوع چیزی نیست که برای انسان طبیعی شود.
شایان ذکر است هموطنان عزیز برای دریافت کارت اهدای عضو می توانند به سایت دانشگاه علوم پزشکی مشهد مراجعه کنند.
نظر شما