قدس آنلاین:  در دوره معاصر به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شعر رضوی از نظر کمیت و کیفیت، رشد و پیشرفت چشمگیری داشته است اما  این حوزه نیز همچون دیگر حیطه‌های شعر آیینی، ضعف‌ها و کاستی‌هایی دارد و نیازمند آسیب شناسی و ریشه یابی اصولی است. در این گزارش برای آسیب شناسی شعر رضوی و بررسی باید و نبایدهای این حوزه، با کارشناسان شعر آیینی به گفتگو نشسته‌ایم.

*ظرفیت­های شعر رضوی

مصطفی محدثی، شاعر پیشکسوت آیینی، با اشاره به اینکه شعر رضوی درخشان ترین جلوه شعر ولایی است و جایگاه ویژه‌ای در شعر دینی کشور ما دارد به خبرنگار ما می گوید: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شعر آیینی به ویژه شعر رضوی، رشد خارق العاده ای داشته و قابل قیاس با کل اشعار رضوی سروده شده در طول تاریخ نیست البته  نباید از این نکته مهم غفلت کرد که شعر رضوی بیشتر از این ظرفیت دارد و  باید با نگاهی تازه به آن بنگریم.

این شاعر آیینی، مفاهمیمی همچون زائر، زیارت، حرم، شفا و شفاعت را مهمترین مضامین شعر رضوی معاصر می داند و تصریح می کند: به دلیل حضور بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) در ایران، عمده ترین وجه دغدغه مردم ما در ارتباط با این حضرت زیارت، راز و نیاز با ایشان و بیان درخواست شفا و احتیاج ها بوده و این مفاهیم در شعر شاعران هم نمود یافته است و از واژه هایی مانند صحن، رواق، کبوتر، پنجره، آهو و... بیشتر در تصویرسازی شاعران استفاده شده است.

وی با اشاره به اینکه به سیره، شخصیت و زندگی امام رضا(ع) کمتر در اشعار پرداخته شده است، تأکید می‌کند: نقشی که هجرت و شهادت امام رضا(ع) در طول تاریخ، در شکل گیری جریان های مذهبی و شیعی داشته، ظرفیت هایی است که در شعر رضوی باید بیشتر به آن ها پرداخته شود. مدح و منقبت و ستایش در جای خود ارزشمند است و باید تداوم داشته باشد اما بیشتر چنین اشعاری توصیف یک فضیلت کلی است و با تمام ارجمندی اش ما را به سوی هویتی که امام رضا(ع) و فرهنگ رضوی برای سرزمین ما به ارمغان آورده است، تأثیری که در امروز ما دارد و افقی که فردای ما می تواند با این فرهنگ برایش متصور شود، نمی برد.

محدثی با تاکید بر اینکه  شاعران جوان، پیش از ورود به عرصه شعر رضوی باید به سنت‌های کلاسیک شعر فارسی آشنا باشند و نقاط اوج آن را به درستی درک کنند  خاطر نشان می کند: شاعران این حوزه، باید به زندگی امام هشتم(ع) وقوف تاریخی داشته باشند. اگر محبت و معرفت به امام رضا(ع) نباشد هیچ شعر درخشانی در این زمینه خلق نمی‌شود. شاعر رضوی باید ذهن و زبانی خلاقانه داشته باشد. تأثیرگذاری چنین شعری به مراتب بیشتر و عمیق‌تر خواهد بود. در واقع منظورم این است که سنت شعری ما می‌تواند ظرف خوبی برای شعرهای رضوی باشد. شاعران باید برای امام رضا(ع) به گونه‌ای شعر بنویسند که عوام درک کنند و خواص بپسندند.

*فقر اندیشه در مضامین شعر رضوی

رضا اسماعیلی، شاعر برجسته آیینی نیز با اشاره به اینکه شعر رضوی شجره طیبه‌ای است که که ریشه در حقایق و معارف ناب اسلامی و قرآنی دارد درباره آسیب های شعر رضوی به خبرنگار قدس آنلاین می‌گوید: مشکل اصلی شعر آیینی و بخصوص شعر رضوی ما، مشکل در حوزه مضمون و محتواست. متاسفانه باید گفت شعر آیینی ما در حوزه محتوا، پیکری نحیف دارد و از «فقر اندیشه» بسیار رنج می‌برد. به این معنا که اکثر شعرهای رضوی ما لهجه ای صرفا توصیفی دارند و جز تحریک احساسات به کار دیگری نمی آیند.  البته باید شاعران خوب رضوی را از این قاعده استثنا کنیم. ولی شاعران خوب ما در این حوزه انگشت شمارند و بازار شعر آیینی و رضوی بیشتر در دست کسانی است که با قصد و نیت دیگری وارد این میدان شده اند. شاعرانی که پیش و بیش از هر چیزی به دنبال دیده شدن و شنیده شدن اند و برای رسیدن به این آرزو، به راحتی بر اعتبار شاعری خود چوب حراج می زنند. این شاعران بر اساس فرمول «عرضه و تقاضا» کار می کنند و به دنبال عرضه کردن کالایی هستند که - به صورت مستقیم و غیرمستقیم - هیئات مذهبی و مداحان صاحب نام به آنان سفارش می دهند. وی می افزاید: اجازه بدهید بی پرده بگویم دقیقه ای که در حوزه شعر آیینی و رضوی همچنان مغفول مانده، بی توجهی به «سیرت» و «درونه» دین و پرداختن افراطی به «صورت» و ظاهر دین  است. پرداختن به «تجلیل» که افراط در آن همیشه به «تحریف» می انجامد و فاصله گرفتن از «تحلیل»، «تبیین» و «تعریف» که نیاز هنوز و همیشه ماست به «صورت» پرداختن یعنی خلاصه کردن شعر رضوی در نمادهایی چون: صحن، بارگاه، گنبد، گلدسته، کبوتر و پنجره فولاد  و متوقف ماندن در روایت هایی چون «ضامن آهو» و غفلت از دیگر کرانه های وجودی امام رضا(ع).

وی ادامه می دهد: واگویه کرامات قدسی و ملکوتی امام نیز در جای خود لازم است، ولی به شرط آن که ما را از نگاه به قامت انسانی و این جهانی آن امام همام به عنوان «اسوه» و الگو بازندارد. برای نسل امروز تبیین و تحلیل شاعرانه این که امام «که بود؟»،«چه گفت؟» و«چه کرد؟» مهم تر از دانستن و به تصویر کشیدن جز به جز خصوصیات حرم و بارگاه رضوی است.

اسماعیلی تاکید می کند: شعر رضوی نباید در صورت متوقف بماند و صرفا لهجه ای توصیفی داشته باشد. واگویه کرامات قدسی و ملکوتی امام در جای خود لازم است، ولی به شرط آن که ما را از نگاه به قامت انسانی و این جهانی آن امام همام به عنوان «اسوه» و الگو بازندارد. برای نسل امروز تبیین و تحلیل شاعرانه این که امام «که بود؟»،«چه گفت؟» و«چه کرد؟» مهم تر از دانستن و به تصویر کشیدن جز به جز خصوصیات حرم و بارگاه رضوی است. بسیاری از آفات و آسیب هایی که امروز گریبانگیر شعر آیینی و رضوی ما شده است، در همین «بی موضعی» که سرانجام به «تفرعن شاعرانه» ختم می شود، ریشه دارد. تفرعن شاعرانه و خودبینی ریشه تعهد و رسالت مداری را در جان و جهان شاعر می سوزاند و ایمان و عمل صالح را بر باد می دهد و در پله آخر شاعر را از «ذکر کثیر» و «انتصار» باز می دارد، و روزی ناگهان شاعر چشم باز می کند و می بیند شده است «خسرالدنیا والاخره»! همه فکر و ذکر شاعری که به این نقطه می رسد، می شود جلوه فروشی و خودنمایی و دغدغه شبانه روزش تعداد فالوورها و لایک هایی که وجدان شعرش را استتار و آیینگی روحش را خط خطی می کند!

     وی  با تاکید بر اینکه برای اوج گرفتن «شعر رضوی» باید از پیله رخوت و عادت بیرون بزنیم و «طرحی نو» در اندازیم می گوید:  امروز باید امام رضا را از نو بشناسیم و سیمای روشن آن «اسوه حسنه» و «انسان کامل» را از زوایای دیگری به تماشا بنشینیم.

*ویروس جشنواره زدگی

اسماعیلی، یکی از مهمترین دلایل دور افتادن شاعران معاصر از «فهم عمیق دینی» را دور ماندن از خلوت شاعرانه و آلوده شدن به ویروس «جشنواره زدگی» می دادند و تصریح می کند: آفت جشنواره ‌زدگی شعر آیینی روزگار ما را به بیراهه برده و «صورت ‌زده» کرده است. از همین روست که بسیاری از شعرهای آیینی لهجه‌ای توصیفی و رمانتیک دارند و از محتوا و درونمایه ارجمند و انسان ساز بی بهره‌اند.

وی برقراری و تقویت تعامل بین شاعران و ذاکران امام هشتم(ع) را ضروری می دادند و می افزاید: چون بین شعر آیینی و مداحی در روزگار ما پیوند تنگاتنگ وجود دارد. از این منظر، بر این باورم که تا بین این دو گروه تعامل سازنده برقرار نشود، شعر آیینی ما عاقبت به خیر نخواهد شد. اجازه بدهید بدون هر گونه پرده پوشی بگویم که شاعران و ذاکران آیینی هنوز به منزل همزبانی و همدلی نرسیده اند و زبان همدیگر را نمی فهمند. برای همین است که هر کدام به راهی می روند و ساز خود را می زنند. ما باید پنجره را به روی هم باز کنیم، در چهره هم بنگریم، و برای همدلی و همزبانی بیشتر تلاش کنیم. در حال حاضر راه ها مسدود است و اگر به حساب اغراق نگذارید باید بگویم در مواردی این دو گروه برای این که با هم روبرو نشوند راه خود را کج می کنند و سایه هم را با تیر می زنند.  بسیاری از مداحان نیز خودکفا شده اند و با بی نیازی تمام، خودشان برای مجلس خودشان تولید محتوا می کنند! و آنچه که در این بین محلی از اعراب ندارد «شعر فاخر» است.

این شاعر پیشکسوت با اشاره به نقش رسانه های جمعی در معرفی و اشاعه شعر رضوی می گوید: از تلاش رسانه های جمعی در معرفی شعر و شاعران آیینی و رضوی باید تشکر کرد. ولی اگر ورود رسانه های گروهی و خبرگزاری ها به حوزه شعر آیینی با هوشمندی و شناخت همراه نباشد، می تواند آسیب زا باشد. برای مثال در بسیاری از موارد عملکرد صداو سیما در حوزه معرفی شاعران شاخص آیینی قابل دفاع نیست. چون تهیه کنندگان پیش و بیش از آن که به دنبال معرفی شعر آیینی اصیل باشند، به فکر پر کردن آنتن اند! خبرگزاری ها نیز بیشتر مناسبت زده هستند. نقد و آسیب شناسی شعر آیینی در اکثر خبرگزاری ها جایگاه شایسته ای ندارد. برای مثال در دهه کرامت و ایام ولادت امام رضا(ع) دغدغه خبرگزاری ها این است که برای خالی نبودن عریضه فقط چهار تا شعر رضوی چاپ کنند. ولی به این نکته توجه نمی کنند که این چهار تا شعر باید شعر مستند و فاخر، به دور از خرافه، با مضامین انسان ساز و منطبق با آموزه های اصیل دینی باشد. به خاطر غفلت از این مهم، متاسفانه رسانه های گروهی در اکثر موارد به جای این که یار شاطر باشند، بار خاطرند! البته این امر مطلق نیست و خبرگزاری هایی نیز داریم که با شناخت و به صورت هوشمندانه به این موضوع می پردازند که تلاش آنها قابل ستایش است.

*لزوم ریشه یابی اصولی آسیب های شعر رضوی

دکتر محمد مرادی، شاعر آیینی و عضو هیأت علمی دانشگاه شیراز با اشاره به اینکه در یک نگاه کلی مسیر رشد و شکل ‏گیری شاخه ‏ها و جلوه ‏های شعر رضوی در روزگار ما در کنار فراز و فرودهای آن، مثبت نسبتاً تأثیرگذار بوده است می گوید: از زاویه‏ کمیت و تنوع، وضعیت شعر آیینی و رضوی مناسب است. با این وجود آسیب ها و ضعف های این حوزه هم زیاد است و نیازمند واکاوی و ریشه یابی اصولی است.

این استاد ادبیات فارسی که عضو هیات داوران جشنواره های شعر رضوی نیز بوده است درباره آسیب های شعر رضوی می گوید: آسیب ‏های رایج در حوزه‏ های مربوط به شعر عام، به شعر آیینی روزگار ما نیز راه یافته است. رشد کمّی اشعار رضوی در دو دهه ‏اخیر به ‏ویژه به مدد برگزاری همایش ‏ها و جشنواره ‏ها، شتابنده و کاملاً متمایز با دوره‏ های پیشین بوده است. شعر دینی، در مقایسه با عصر پهلوی، از جایگاه حاشیه‏ ای خود خارج شده و اغلب شاعران فعال در جریان‏ های رسمی، به شعر دینی از زوایای مختلف توجه نشان داده ‏اند. با این ‏حال، چه در حوزه‏ شعر عام و چه در شعر آیینی و به موازات آن رضوی، آسیب‏ هایی نمود دارد که بیش از همه متأثر از محدودیت دانش ادبی، عوام‏ گرایی و تغییر ذائقه‏ ادبی جوانان در روزگار ما بوده است.

وی یکی از اصلی‏ ترین آسیب ‏های شعر رضوی را مشکلات زبانی می داند و تصریح می کند:  دو دستگی دایره واژگان و محدودیت دایره‏ انتخاب آنان، گریز شاعران از زبان تراش‏ خورده و نزدیک شدن (در اغلب نمونه ‏ها بدون دلیل شاعرانه) به زبان سطح جامعه از جمله این کاستی ها است. وی اضافه می کند: در کنار این ایراد، تصاویر تکراری و نمادهای کلیشه ‏ای در اغلب اشعار رضوی و آیینی دیده می ‏شود؛ شاعران عمدتا احساسات و مضامینی را در اشعارشان بروز میدهند که مشابه با دیگران است و با مطالعه نمونه ‏ای موفق یا نیمه ‏موفق از شاعری، مخاطب از مطالعه  دیگر اشعار این حوزه بی‏ نیاز می‏ شود. فرم ادبی در بسیاری از اشعار شکلی دقیق و کامل نمی‏‌گیرد و کلیشه‏‌های قالبی، تصویری و زبانی، سروده ‏ها را به سمتی تکرار شونده سوق داده است.

دکتر مرادی یکی دیگر از آسیب ‏های مهم شعر رضوی معاصر را بروز نوعی نگاه غلوآمیز (صرفاً برای جلب نظر و تهییج مخاطب) به امام معصوم  که متأسفانه، گاه در تضاد با شأن و جایگاه اهل بیت(ع) است می داند و می گوید: این آسیب‏ ها، از جهتی بر آمده از نبود مطالعه و بی‏ توجهی به معیارهای جهان‏ شمول‏ تر در تعریف شعر و شاعرانگی است و از دیگر سو، نتیجه بی ‏توجهی شاعران به جهان فردی، اندیشه‏ های شخصی و تجربه‏ های منحصر به فرد است. زیرا شعرها اغلب در سطح اتفاق می‏ افتد و محدود به بیان و توصیف یک احساس زودگذر، روایت لحظه زیارت یا بیان یک نیاز قلبی ساده شده است. بی‏ آن که شاعران خود را نیازمند کشف زوایای پنهان حیات ائمه(ع) و مراجعه به متون مربوط به آنان بدانند.

این شاعر آیینی درباره راهکارهای برای پیشرفت وضعیت کنونی شعر رضوی و حل مشکلات و کاستی های موجود خاطر نشان می کند: سرودن به عوامل و متغیرهای شناخته و ناشناخته وابسته است و همین نکته، ارائه‏ پیشنهادهای منطقی و ممکن را برای شاعران دشوار می ‏کند. اما آنچه حتمی به نظر می‏ رسد؛ ضرورت تعریفی بلندمدت و جاری از شعر است. پرهیز از مخاطب ‏زدگی، مطالعه ‏آرا و آثار شاعران درجه اول و تلاش برای سلوک آیینی و رسیدن به تجربه‏ ای عرفانی- شهودی (منحصر به فرد) در پیوند با اهل بیت علیهم السلام و پرهیز از کلیشه‏ گرایی و تکرار، از جمله راهکارهایی است که می‏تواند از نظر کیفی به رشد شعر دینی به ویژه شعر رضوی بیانجامد.